دمبوره نواز و خواننده
مؤلف: حسین رهیاب بلخی
جلد اول، ویراست دوم
دل‌آرام فرزند عبدالصمد مشهور به آبِه‌میرزا از طایفۀ مُلکی دای‌فولاد در قریۀ «لَعلچَک»، در سال ۱۳۱۰ ش / ۱۹۳۱ م در ولسوالی مالستان ولایت غزنی متولد شد (فیاض، ۱۳۹۶؛ شریعتی، ۱۳۹۳: ۱۸۹). در ارتباط با آبه‌میرزا اطلاعات قابل اعتمادی وجود ندارد. بر اساس آنچه از منابع و تحقیقات محلی به دست آمده است، او در همان منطقه بزرگ شد و آوازخوانی را آغاز کرد. به دلیل وضعیت اجتماعی بیشتر در خفا آواز می‌خواند و امکان ثبت آوازهایش در زادگاهش وجود نداشت (شریعتی، ۱۳۹۳: ۳۹۶).
او در حدود ۱۳۳۰ ش با مردی از قریۀ نَودِه ازدواج کرد و برای زندگی با همسرش، به آن قریه کوچید که به مرکزیت در موسیقی محلی شهرت داشت. حاصل این ازدواج، فرزندِ پسری بود که به نام «میرزا» شناخته می‌شد. تغییر سکونت و تولد فرزند، نقش زیادی در آوازخوانی دل‌آرام داشت و از همین‌جا او در منطقه به «آبه میرزا» (مادر میرزا) مشهور شد (فیاض، ۱۳۹۶).
آبه‌میرزا سبک یگانه‌ای داشت که در بین مردم به «سبک مالستانی» مشهور شده است. آوازخوانی او که بیشتر در محافل خانوادگی و زنانه اجرا می‌شد، علاقه‌مندان زیادی را جذب کرد. برخی از آهنگ‌های آبه‌میرزا در مناطق اطراف پخش شد.
شهرت آبه میرزا به عنوان یک زن آوازخوان در منطقه، باعث شد که او به اجبار محل سکونت خود را ترک کند و مدتی آوارۀ شهر غزنی و ولسوالی جاغوری شود. رفت‌وآمدهای او در جامعه قابل تحمل نبود و معمولاً موجب بروز شایعاتی می‌شد که یک بار پای او را به محاکم دولتی باز کرد. آبه‌میرزا ایامی را در غزنی و کابل محبوس بود و در زندان هم از آواز خواندن و نواختن دست برنداشت. هنرنمایی او در زندان موجب شد که بعد از سه سال آزادی‌اش را به دست آورد.
او بعد از زندان، مدتی در کابل زندگی کرد و سپس به «نوده» مالستان برگشت (همان؛ سیرت، ۱۳۸۶). به روایتی او بعد از بازگشت مجدد به مالستان، به آوازخوانی ادامه داد. طبق روایتی دیگر، او با رفتن به زندان و از دست دادن همسر و فرزند، صدایش سوخت و بعد از آن آوازخوانی را کنار گذاشت. اما وضعیت زندگی‌اش بسیار سخت بود و به همین دلیل اطلاع دقیقی دربارۀ آثار و چگونگی زندگی‌اش وجود ندارد.
با وجود فقدان اطلاعات بسیار از زندگی آبه‌میرزا، اما شهرت بیشتر او مدیون صفدرعلی مالستانی، آوازخوان هم‌دوره‌اش است که در سال ۱۳۹۱ ش در کابل فوت کرد (فیاض، ۱۳۹۶). سبک هنری آبه‌میرزا مشهور به «مالستانی» است. گرچه خود او به دلیل فشار جامعۀ سنتی نتوانست این سبک را رشد و گسترش دهد، بعدها این سبک را صفدرعلی مالستانی دنبال کرد و با ارائۀ ده‌ها آهنگ او، نام آبه‌میرزا ماندگار شد. صفدرعلی با صدای نازک خود چنان سبک آبه‌میرزا را تقلید می‌کرد که بسیاری تصور کردند آبه‌میرزا ساختۀ ذهن اوست. انگیزۀ صفدرعلی از این کار مشخص نیست، اما از آنجا که هر دو در یک قریه زندگی می‌کردند، ممکن است روابط خانوادگی یا عاطفی میان آن‌ها وجود داشته باشد. به نظر می‌رسد صفدرعلی مالستانی نیز در آغاز کار هنری خویش بی‌میل به بهره‌برداری از شهرت آبه‌میرزا نبوده است. اما صفدرعلی بعد از شهرت در محافل هنری و راه‌یابی به رادیو و تلویزیون افغانستان از گمنامی بیرون آمد و از نام خودش استفاده کرد (سیرت، ۱۳۸۶؛ فیاض، ۱۳۹۶). صدایِ صفدرعلی در این شهرت نقش مؤثری داشت. کاسِت‌هایی به نام آبه‌میرزا وجود دارد که دقیقاً مشخص نیست که او خوانده است یا صدای صفدرعلی مالستانی است (فیاض، ۱۳۸۸).
روایتی هم وجود دارد که نه فقط آبه‌میرزا را آوازخوان نمی‌داند، بلکه شخصیت هنری او را ساختۀ دست نویسندگانی می‌داند که بدون شناخت از شخصیت واقعی‌اش، به دنبال اسطوره‌سازی به نام او هستند. این روایات آبه‌میرزا را زنی از اهالی مالستان می‌دانند که گاهی در برخی مجالس آواز می‌خوانده، اما خوانندۀ مشهوری نبوده است (احمدزاده، ۱۳۹۶). اما بر اساس هر دو روایت آبه‌میرزا در آخرین سال‌های عمر با پیری و رنجوری در خانۀ محقرش در قریۀ کوچک گُرگَک زندگی می‌کرد و در ۳۱ سرطان ۱۳۹۵ ش در همان محل درگذشت (فیاض، ۱۳۹۶).
منابع: احمدزاده، کاوه. (۱۳۹۶). مصاحبۀ اینترنتی حسین رهیاب با کاوه احمدزاده. ۴ سنبله ۱۳۹۶؛ سیرت، بصیر. (۱۳۸۶). «آبه‌میرزا سبک موسیقایی خودش را دارد». در مجلۀ هنرمند. دورۀ اول. شمارۀ ۳. ص ۳۸؛ شریعتی، حفیظ. (۱۳۹۳). فرهنگ شفاهی مردم هزاره. کابل: امیری؛ فیاض، محمدحسین، (۱۳۹۶). «یادداشت‌های شخصی محمدحسین فیاض، آبه میرزا»؛ فیاض، محمدحسین. (۱۳۸۸). «موسیقی مالستان از حاشیه تا متن». وبلاگ یا تو یا هیچ کس. بازیابی ۶ اسد ۱۳۹۶.ashiqdilbakhta.blogfa.com.
){kind=link}