معدن آهن در ولایت بامیان
مؤلف: صدیقه هاشمی
جلد اول، ویراست دوم
معدن آجه‌گَک که به آن «حاجیگک» هم می‌گویند، در کوه‌های بابا، در شمال کوتل آجهگک واقع شده است. این کوه به معنی دقیق جزء کوه بابا نیست و کوه آجهگک ویا کوه سیاه‌سنگ نامیده می‌شود. اغلب ذخایر آهن در رأس کوه سیاه‌سنگ و در نوار مرزی ولایت بامیان و میدان وردک واقع است، اما قسمت غربی ذخیرۀ معدنی در درۀ کالو به طور کامل در ولایت بامیان است.
نیمۀ شرقی آن بیشتر در شمال قریۀ خارزار بهسود است و این ذخایر تا شمال منطقۀ قول‌خویش در حصۀ اول بهسود به طرف شرق ادامه دارد (مالستانی، ۱۳۹۹) و از شهر کابل ۱۴۰ کیلومتر فاصله دارد (انصاری، ۱۳۹۴: ۹۰۶). ارتفاع کوتل آجهگک حدود 3500 متر است. بلندترین نقطۀ آجهگک یا قلۀ سیاه‌سنگ 4300 متر و پایین‌ترین نقطۀ آن توپ سیاه در درۀ کالو حدود ۳۲۰۰ متر ارتفاع دارد (مالستانی، ۱۳۹۹).
این معدن از معادن بزرگ و مهم سنگ آهن در آسیای مرکزی است. سنگ‌آهن این معدن به‌صورت لایه‌ای در درون سنگ‌های مربوط به (احتمالاً) دورۀ پروتروزوئیک قرار دارد. سنگ‌های کوتل حاجیگک بسیار جوان‌تر از سنگ‌های میزبان ذخایر آهن است که در شمال آن واقع است. سنگ‌های میزبان ذخایر آهن به سری کالو مشهور است که عموماً ًسن نئوپروتروزوئیک دارد و از چندین واحد تشکیل شده است که اغلب لنز های آهن‌دار در داخل واحد آوبند و کمی در داخل واحد شیست سبز قرار دارد. شکل اغلب اجسام معدنی کاملاً لایه‌ای نیست بلکه بیشتر به شکل لنز یا عدسی است. مهم‌ترین منرال‌ها یا کان‌سنگ‌های آن عبارت است از: هماتیت (Fe2O3) مگنتیت (Fe3O4) گوتیت (FeOH) و پیریت (FeS2)است. مهم‌ترین ناخالصی‌ها هم کوارتز (SiO2) و کلسیت (CaCO3) و گوگرد (S). علاوه بر آهن مهم‌ترین مادۀ معدنی غیر آهن باریت (BaSO4) است که البته جدا از آهن است و عیار عناصر دیگر مثل منگنز، نیکل کبالت مس و نقره بسیار پایین و غیر اقتصادی است (مالستانی، ۱۳۹۹).
از ویژگی‌های بارز این معدن است که اغلب ذخایر آن در سطح زمین ویا نزدیک به سطح قرار دارند که بهره‌برداری از آن را تسهیل می‌کند (همان).
طول کل ذخایر این معدن بیش از 30 کیلومتر است و در بیش از 16 «لنز یا کتلۀ معدنی» جداگانه وجود دارد. هر کتله طول، عرض و عمق متفاوت دارد. کل ساحۀ آهن‌دار به چهار بلاک «A تا D» تقسیم شده است که بلاک «A» و «B» در خارزار و «C» و «D» در درۀ کالو است. عیار آهن در لنز های مختلف متفاوت است و به طور متوسط حدود 61 تا 62 درصد است.
مقدار کل ذخیرۀ معدنی به طور دقیق محاسبه نشده است و به طور تخمینی 1.8 میلیارد تن بر آورد شده است. بلاک «C» در درۀ کالو به طور تفصیلی حفاری و مطالعه شده است که کل ذخیرۀ آن به طور تقریباً قطعی 110 میلیون تن برآورد شده است.
بهترین مطالعه دربارۀ ذخایر این معدن را یک شرکت روسی در زمان ظاهرشاه در سال‌های ۱۳۴۰ تا ۱۳۴۲ ش / 1961 تا 1963 م انجام داده است (Kusov,Smirnov, Reshetayak,1965).
در سال‌های اخیر مطالعات روس‌ها را سروی جیولوجی آمریکا دوباره مرور و تصحیح و منتشر کرده است (مالستانی، ۱۳۹۹). آخرین کار علمی دربارۀ معدن آجه‌گگ را حسن مالستانی انجام داده است که بیشتر دربارۀ منشا و تشکیل معدن تحقیق شده است (Malistani,2016).
به نظر کارشناسان، با توجه به وجود منابع قابل توجهی از زغال‌سنگ در منطقه (دوآب بامیان و دره‌صوف و پل‌خُمری)، امکان تأسیس کارخانۀ ذوب آهن در چند ده‌کیلومتری این معدن وجود دارد و از گذشته هم کشورهایی برای ساخت کارخانه در این منطقه اظهار تمایل کرده‌اند. همچنین، از آنجا که این معدن در مرکز کشور واقع شده است، میزان دسترسی همۀ نقاط کشور به آن تقریباً به یک اندازه است و به بازار مصرف نیز نزدیک است (عظیمی، ۱۳۹۱: ۲۱۸ تا ۲۲۱).
اولین بار در سال‌های ۱۲۸۷ تا ۱۲۸۹ ش/ 1908 تا 1910 م زمین‌شناس انگلیسی به نام هایدن سنگ آهن حاجیگک را کشف کرده (Hayden,1911) که در راپوری به سال 1911 م چاپ شده است و اولین مطلعه علمی دربارۀ این معدن را لاپاران فرانسوی انجام داده است (Lapparent,1961) از آن زمان، کارشناسان و زمین‌شناسان انگلیسی، آلمانی، فرانسوی و روسی چندین بار تحقیقات و مطالعاتی دربارۀ آن انجام داده‌اند (خبرگزاری پژواک، بی‌تا).
وزرای پلان و فواید عامه در دورۀ ظاهرشاه، در تابستان سال ۱۳۴۴ ش / ۱۹۶۵ م از معدن حاجیگک دیدن کردند و با مردم آنجا دربارۀ برنامه‌های انکشافی دولت سخن گفتند و نوید انکشاف بیشتر منطقه را دادند (نایل، ۱۳۷۹: ۱۲۰). محمدداوودخان نیز ضمن برنامه‌های توسعه‌ای خود، توجه ویژه‌ای به معدن آهن حاجیگک داشت (عظیمی، ۱۳۹۱: ۲۱۸). دولت استخراج این معدن را در ماه میزان ۱۳۸۹ ش / ۲۰۱۰ م به مزایده گذاشت و در ماه قوس سال ۱۳۹۰ش / ۲۰۱۱ م بعد از بررسی شش طرح پیشنهادی مربوط به شرکت‌های بزرگ استخراج معدن، شرکت هندیِAIL/ AFISCO برندۀ بلاک‌های واقع در منطقۀ کالو مربوط ولسوالی شیبر بامیان شد و شرکت کاناداییِKilo Gold Mines برندۀ بلاک A واقع در ولسوالی بهسود ولایت میدان وردک شد (همان: ۲۱۸ تا ۲۲۱). به گفتۀ حسن مالستانی این دو شرکت بعدها منصرف شدند (مالستانی، ۱۳۹۹).
مسئولان اعلام کرده‌اند که با استخراج این معدن، سالانه ۳۰۰ میلیون دالر نصیب افغانستان می‌شود و برای بیش از ۳۰ هزار نفر زمینۀ کار فراهم خواهد شد. گفته می‌شود ادامۀ ناامنی و گسترش خشونت‌ها به مناطقی که پیش از این امن پنداشته می‌شد، مانع اصلی بر سر راه استخراج معادن زیرزمینی افغانستان است. اگرچه ولایت بامیان امنیت خوبی دارد، ولایت میدان وردک که بخش‌هایی از معدن آهن حاجیگک در آن واقع شده است، با ناامنی‌های فزاینده‌ای روبه‌رو بوده است. براساس نظر وزارت معادن افغانستان، برای انتقال آهن از این معدن، به شبکۀ سراسری خط آهن نیاز است تا شمال افغانستان را به شرق و غرب کشور وصل کند. این خط آهن در صورت احداث، از مرز حیرتان در شمال افغانستان آغاز می‌شود؛ از دره‌های پر پیچ‌وخم بامیان و از فاصلۀ ۲۸ کیلومتری معدن حاجیگک عبور کرده و شمال را به مرکز و شرق وصل خواهد کرد. براساس تخمین‌ها، استخراج کل آهن موجود در این معدن، به ۱۸۰ سال وقت نیاز خواهد داشت (پیکان، ۱۳۸۹).
منابع: انصاری، سلطان‌محمد. (۱۳۹۴). دانستنی‌های پیرامون جغرافیای عمومی افغانستان. چاپ دوم. کابل: سرور سعادت؛ پیکان، وحید. (۱۳۸۹). «بزرگ‌ترین معدن آهن افغانستان به مناقصه گذاشته شد». سایت بی‌بی‌سی فارسی. بازیابی ۲۰ اسد ۱۳۹۶. www.bbc.com؛ خبرگزاری پژواک. (بی‌تا). «معادن ولایت بامیان». بازیابی ۶ سرطان ۱۳۹۷. mines.pajhwok.com؛ عظیمی، محمدعظیم. (۱۳۹۱). جغرافیای ولایت بامیان. کابل: الهدی؛ مالستانی، حسن. (۱۳۹۹). «یادداشت حسن مالستانی بر مدخل آجه‌گگ، معدن». ارسال‌شده به دفتر دانشنامه. ۱۵ حمل ۱۳۹۹؛ نایل، حسین. (۱۳۷۹). یادداشت‌هایی دربارۀ سرزمین و رجال هزاره‌جات. چاپ اول. قم: مرکز فرهنگی نویسندگان افغانستان؛ نایل، حسین. (۱۳۸۱). ساختار طبیعی هزاره‌جات. قم: سلسال.
Malistani, H.A.(2016). Geology and genesis of Hajigak Iron Ore Deposit, Bamyan, Central Afghanistan. PhD thesis. F.W. University of Bonn Germany. Hayden, H.H.(1911). The geology of Northern Afghanistan. Mem geol. Surv. India, Calcutta, 1911, 39, 1, pp.1-97
Kusov, I.K. Smirnov, M.S. Reshetayak, V.V. (1965). Report on prospecting and survey at iron occurrences in Central Afghanistan and the Hajigak iron deposit’s estimated reserves: Department of Geological and Mineral Survey, Kabul, unpub. AGS Unpub data
.Lapparent, A.F. de .(1961). Un gisement de minerai de fer en Afghanistan central. C.R. Academy of Science, v. 253, p. 2556.
