باجره /Bâjra/
گیاهی خوراکی، علوفه‌ای و صنعتی
مؤلف: سید احمد هاشمی (صدر)
جلد اول، ویراست دوم
باجره (سورگوم) گیاهی با نام علمی (Sorghum bicolor L) از خانوادۀ گندمیان (غلات) (poaceae) یا (Gramineae) است. این گیاه انواع مختلفی دارد که یک تا پنج عدد ساقه، ۷ تا ۱۸ گره و میان‌گره دارد و ارتفاع آن‌ها بر اساس نوع، ۱ تا ۵ متر است، با رنگ سبز تیره و دارای سطح لشم و هموار. برگ‌ها به‌صورت متناوب در بالای ساقه‌ها قرار دارد. گل‌های آن خوشه‌ای‌شکل و در بعضی انواع به‌صورت مرکب هستند (یکجا و به‌صورت توده). تخم‌های آن نیز بر اساس نوع، رنگ‌های مختلفی چون سفید، تباشیری، زرد، نسواری، سرخ و جگری دارند. شباهت ظاهری این گیاه با جواری، باعث شده است که سطح کشت این گیاه مخلوط شود.
برای ایجاد تمایز بین این دو، باجره با اسم «سورگوم» هم شناخته می‌شود. این گیاه انواع مختلفی دارد چون «باجرۀ دانه‌ای» (شامل گِرِنْ سورگُوم، کَفیر، هِگاری، مِیلو، دورا، شالو و کائولِیانک)؛ «باجرۀ قندی»؛ «باجرۀ علوفه‌ای»؛ «باجرۀ مومی» و «باجرۀ جارویی». برخی از این‌ها برای تولید دانه و برخی به‌منظور تهیۀ علوفۀ دام و برخی دیگر نیز چندمنظوره کشت می‌شوند. بر اساس گفتۀ احمد خالد گنجی باشندۀ درۀ ترکمن، نام باجره در اصل واژه‌ای هندی است که در هزاره‌جات نیز به همین نام یاد می‌شود و در هزاره‌جات علاوه بر نوع جارویی، از نوع خوراکی آن نیز گاهی استفاده می‌شود. باجره نوعی غله از تیرۀ ارزن‌هاست که به شکل ماش است، اما کوچک‌تر از آن. با وجود مصاحبه‌های متعددی که انجام شد، اطلاعات چندانی از این گیاه در دیگر مناطق هزاره‌جات به دست نیامد و برخی صرفاً نوع جاروییِ آن را با همین نام می‌شناسند (صادقی، ۱۳۹۲؛ انوری، ۲۰۱۳ م؛ گنجی و اعتمادی، ۱۳۹۶).
بر اساس برخی دیدگاه‌ها، کشت باجره حدود پنج تا شش سال قبل از میلاد تخمین زده می‌شود و احتمال دارد اولین بار کشت آن در افریقای مرکزی صورت گرفته و از آن‌جا به دیگر مناطق جهان انتشار یافته باشد. به گفتۀ انوری، یکی از دانشجویان کشاورزی، تاریخ دقیق کشت باجره در افغانستان دقیقاً معلوم نیست، اما کشت آن در نواحی نزدیک دریای آمو، مزارشریف، شبرغان و برخی ولایات دیگر صورت می‌گیرد. در حال حاضر ۹۰ درصد باجره در چین، هندوستان، افریقا و امریکا تولید می‌شود (حسام، ۲۰۱۱م؛ انوری، ۲۰۱۳م؛ ولی‌زاده، بی‌تا).
سورگوم یکی از محصولات باارزش زراعی است و از نظر اهمیت خوراکی در بین غلات در دنیا، بعد از گندم، برنج، جواری و جو در مقام پنجم است. از کل تولید دانۀ باجره، ۷۵ درصد در تغذیۀ انسان‌ها، ۱۵ درصد در تغذیۀ حیوانات و پرندگان و باقی برای ساختن بیر به کار می‌رود. علف تازۀ آن نیز تا حدود ۷۰ الی ۸۰ درصد برای حیوانات قابل هضم است. دانۀ باجره در بسیاری کشورها مانند هند، چین و افریقا یکی از مواد مهم غذایی است و بعد از آسیاب‌کردن تخم‌ها، در تهیۀ نان، کیک، کلوچه، پلو و مخلوط آن با آرد گندم برای بهترشدن کیفیت نان استفاده می‌شود. از آن‌جا که این گیاه در برابر خشک‌سالی، درجۀ حرارت بالا و سیلاب مقاومت نسبی دارد، کشت آن در کشور افغانستان که به این پدیده‌ها گرفتار است، بسیار مناسب است. به گفتۀ احمدخالد گنجی ترکمنی، باجره در افغانستان بیشتر برای خوراک پرندگان استفاده می‌شود و در هزاره‌جات گاهی آن را به‌عنوان آرد هم مصرف می‌کنند (صادقی، ۱۳۹۲؛ حسام، ۲۰۱۱ م؛ ولی‌زاده، بی‌تا؛ انوری، ۲۰۱۳ م؛ گنجی، ۱۳۹۶).
کشت باجره، به دو شیوۀ پاشَکی (پاشیدن، شیوۀ رایج محلی) و خطی (در قطارهایی با فاصلۀ ۳۰ سانتی‌متر) صورت می‌گیرد که باید در زمین‌های قلبه‌شده و تر یا نم‌دار صورت گیرد. بذر بعد از پاشیدن باید در عمق چهار تا پنج سانتی‌متر با خاک نرم و مرطوب پوشیده شود. اگر به‌منظور علوفه کشت شود، بهترین زمان آن از اوایل حمل تا پایان سرطان است و اگر به هدف تولید بذر باشد، از پانزده سرطان تا پانزدهم اسد بهترین زمان کشت این گیاه است. در هر هکتار ۷۵ کیلوگرم بذر برای علوفه‌ای و ۲۰ کیلوگرم بذر برای تولید بذر به کار می‌رود (انوری، ۲۰۱۳م).
باجرۀ مومی مقدار قابل توجهی موم دارد و برای تولید چسب‌ها به کار می‌رود. از ساقه‌های نوع قندی آن هم برای تولید سایلج و مایعات قندی استفاده می‌شود. تمام انواع باجره، قبل از تولید گل، مقداری مادۀ سمی به نام (Dhurrin) دارد که در دام‌ها، مخصوصاً برای گاوهای شیری مسمومیت ایجاد می‌کند. لذا مصرف آن باید یا بعد از ظاهر شدن گل‌ها باشد یا پس از اینکه به مدت ۲۴ ساعت بعد از درو، در سایه نگهداری شود. از دیگر مواد موجود در انواع باجره، مقادیری الکل صنعتی است (انوری، ۲۰۱۳م).
منابع: اعتمادی، عوض‌علی. (۱۳۹۶). مصاحبۀ اینترنتی سید احمد هاشمی (صدر) با عوض‌علی اعتمادی. ۳ قوس ۱۳۹۶؛ انوری، گل‌آقا. (۲۰۱۳م). «کشت باجره». وبلاگ مطالب عمومی علمی. بازیابی ۶ جدی ۱۳۹۶. gulaqa.blogfa.com؛ صادقی، کوشا. (۱۳۹۲). «ذرت خوشه‌ای یا سورگوم Sorghum». سایت دانش روز. بازیابی ۶ جدی ۱۳۹۶. www.hkousha.com؛ گنجی، احمدخالد. (۱۳۹۶). مصاحبۀ اینترنتی سید احمد هاشمی (صدر) با احمدخالد گنجی. ۱۸ جدی ۱۳۹۶؛ حسام، حسام‌الدین. (۲۰۱۱م). «غله‌جات». وبلاگ تنها کشاورز. بازیابی ۶ جدی ۱۳۹۶. tanha-keshavarz.blogspot.co.uk؛ ولی‌زاده، جاوید احمد. (بی‌تا). «کشت علوفه‌جات عمده برای تغذیۀ حیوانات». وبلاگ پیتاوُنه. بازیابی ۶ جدی ۱۳۹۶.rahmatpetawal.blogfa.com.
