بارتنگ/Bârtang/
گیاهی با خواص دارویی و درمانی
مؤلف: سید احمد هاشمی (صدر)
جلد اول، ویراست دوم
بارتنگ/ بارهَنگ (زبان‌بارَه). با نام علمی (Plantago Lanceolata) گیاهی چندساله و بدون ساقه به بلندی ۱۰ تا ۴۵ سانتی‌متر است. برگ‌های آن تخم‌مرغی پهن، ضخیم، دراز و دارای ۳ تا ۹ رگبرگ کاملاً صاف یا پوشیده از کرک است که به شکل گروهی مستقیماً از ریشه و در محل یقه از خاک بیرون آمده‌اند. گل‌های آن خوشه‌ای و در انتهای یک پایۀ گل‌دهنده گرزمانند ظاهر می‌شوند. میوۀ آن دارای دو خانه است و در هر خانه ۴ تا ۸ دانۀ تخم‌مرغی ریز سیاه‌رنگ وجود دارد.
بارتنگ نام فارسی مشترک برای حدود ۲۶۰ نوع گیاه علفی از خانوادۀ بارهنگیان (Plantaginaceae) است. نام‌های قدیم و جدید فارسی و عربی انواع آن بسیار گسترده است که غالباً شکل و اندازۀ گوناگون برگ آن الهام‌بخش نام‌گذاری عامیانه یا عالمانۀ انواع رایج آن شده است. انواع مشهور این خانواده عبارت‌اند از: ۱. «بارتنگ کبیر یا لسان‌الحمل‌الکبیر» با نام علمی (Plantago major L)؛ ۲. «بارتنگ صغیر» با نام علمی (Plantago_minor)؛ ۳. «اِسفَرزَه، بزر قطونا، اَسپیغول» با نام علمی (Plantago psyllium L) که تخم آن در عطاری‌ها، متمایز از بارتنگ شناخته می‌شود (ارجاع به اسپرزه). نام‌های مشهور این گیاه در کتب طب سنتی «بارتنگ»، «بارهنگ» و «لسان‌الحمل» (زبان بره) است (اعلم، ۱۳۸۱: ۶۳ تا ۶۶؛ میرحیدر، ۱۳۸۵، ج ۶: ۳۳۳). اسم «بارتنگ» در برخی منابع مکتوبِ محققان افغانستان آمده است (نایل، ۱۳۷۹: ۵۰)، اما در بین بیشتر مردم، به «زبان باره» (زِیبُون بَاره) مشهور است و در برخی مناطق به آن «مُومِیرَه» و «گوش‌بَرال» هم گفته می‌شود (شهرستانی، ۱۳۹۶؛ توسلی، ۱۳۹۶). این گیاه به‌صورت خودرو و معمولاً در لب جوی‌ها و حاشیه‌های کشت‌زارها در مناطق معتدل اروپا، امریکای شمالی و آسیا از جمله در هزاره‌جات به فراوانی یافت می‌شود (اعلم، ۱۳۸۱: ۶۳؛ برهانی شارستانی، ۱۳۹۶).
طبق رأی حکمای طب سنتی، بارتنگ دارای طبیعت سرد و خشک است و به اعتقاد مردم هزاره‌جات نیز این گیاه طبع سرد دارد (میرحیدر، ۱۳۸۵، ج ۶: ۳۳۷؛ توسلی، ۱۳۹۶).
قسمت مورد استفادۀ بارتنگ، برگ‌های خشک‌شده و گاه تازۀ آن، دانه و ریشۀ گیاه است. برگ‌های آن در بهار تا پیش از زمان گل‌دادن جمع‌آوری می‌شود و باید سریع، در آفتاب ۴۰ تا ۵۰ درجه خشک شود (محمد، ۱۳۸۹).
دمیرچی، از محققان گیاه‌شناس معاصر، برگ (خشک و پخته‌شده)، بیخ و ریشه (به‌صورت خشک یا جوشانده) گیاه را قابل استفاده برای کارهای درمانی دانسته و خواص دارویی و درمانی زیادی برای آن ذکر کرده است (دمیرچی، ۱۳۸۹: ۱۵۳ تا ۱۵۵). محققان طب جدید نیز تحقیقات گسترده‌ای روی خواص دارویی و درمانی این گیاه انجام داده‌اند و خواص زیادی را برای آن کشف کرده‌اند (محمد، ۱۳۸۹؛ میر حیدر، ۱۳۸۵، ج ۶: ۳۳۶ تا ۳۳۹). از نوع برگ‌پهن این گیاه، در برخی مناطق هزاره‌جات، به‌صورت خوراکی استفاده می‌شود. برگ‌های آن را چیده و آبکش می‌کنند و با کارد ریز ریز کرده، سپس همراه با پیاز در روغن سرخ کرده و با حرارت ملایم چند لحظه آن را دم می‌کنند. این خوراک طعم مطبوعی هم دارد. به گفتۀ یکی از باشندگان مالستان غزنی، از پخته‌شدۀ این گیاه به‌عنوان خورش مناسب با برنج نیز استفاده می‌شود (توسلی، ۱۳۹۶).
با توجه به اینکه مصرف بیش از اندازۀ بارتنگ ممکن است واکنش‌های حساسیتی پوستی ایجاد کند، مصرف آن باید با احتیاط و به‌اندازۀ نیاز باشد (دمیرچی، ۱۳۸۹: ۱۵۳ تا ۱۵۵؛ حکیم‌مؤمن، ۱۳۹۰، ج ۱: ۷۴۵).
منابع: اعلم، هوشنگ. (۱۳۸۱). جستارهایی در تاریخ علوم دورۀ اسلامی. تهران: بنیاد دائرةالمعارف اسلامی؛ برهانی شارستانی، محمدعلی. (۱۳۹۶). مصاحبۀ اینترنتی سید احمد هاشمی (صدر) با برهانی شارستانی. ۱۹ قوس ۱۳۹۶؛ توسلی، علی. (۱۳۹۶). مصاحبۀ اینترنتی سید احمد هاشمی (صدر) با علی توسلی. ۱۸ قوس ۱۳۹۶؛ حکیم مؤمن، سید محمد مؤمن. (۱۳۹۰). تحفةالمؤمنین. جلد ۱. قم: نور وحی؛ دمیرچی، شهاب‌الدین. (۱۳۸۹). تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام (ویژۀ علوم پزشکی). قم: نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه‌ها، دفتر نشر معارف؛ محمد. (۱۳۸۹). «تیرۀ بارهنگ و خواص درمانی آن». مرکز مقالات کشاورزی AKE (بزرگ‌ترین وبلاگ کشاورزی ایران). بازیابی ۲۸ قوس ۱۳۹۶. www.ake.blogfa.com؛ میرحیدر، حسین. (۱۳۸۵). معارف گیاهی. جلد ۶. چاپ هفتم. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی؛ نایل، حسین. (۱۳۷۹). یادداشت‌هایی دربارۀ سرزمین و رجال هزاره‌جات. قم: مرکز فرهنگی نویسندگان افغانستان.
