دکتر یحیی بیضا، پژوهشگر و عضو شورای علمی دانشنامه هزاره: دانشنامه هزاره یک متن مرجع علمی و معتبر برای معرفی قوم هزاره خواهد بود
چکیده سخنان او در مراسم رونمایی ویراست دوم جلد نخست دانشنامه هزاره در دانشگاه یوسی‌ال لندن:
دانشنامه هزاره دومین تلاش دانشنامه‌نویسی در افغانستان است. دایره‌المعارف آریانا نخستین دانشنامۀ است که در شش جلد و در درازای ۲۰ سال، از ۱۳۲۸ش/۱۹۴۹م (جلد اول) تا ۱۳۴۸ش/۱۹۶۹م (جلد ششم)، در کابل تکمیل و چاپ گردید.
از لحاظ محتوی و کار شیوه، دانشنامه هزاره با دایره‌المعارف آریانا تفاوت‌های چشمگیر دارد. نخست اینکه دایره‌المعارف آریانا یک پروژۀ دولتی بود که با بودجه و پشتوانه دولتی نوشته شده بود. برعکس، دانشنامه هزاره تمویل‌کننده دولتی و یا سازمانی ندارد. تا اکنون، مصارف مالی دانشنامه یا توسط جمعی از نیکوکاران به گونه انفرادی و یا از طریق فروش دانشنامه تمویل گردیده است. در ضمن، نویسندگان جامعه هزاره به گونه داوطلبانه وقت و دانش‌شان را در اختیار دانشنامه قرار داده‌اند.
تفاوت مهم دیگر این است که دایره‌المعارف آریانا منابع خود را از واژه نامه‌های منتشرشده فارسی و یا ترجمه مطالب، بخصوص در زمینه رجال و فرقه‌های اسلامی، از دایره‌المعارف‌های عربی به دست آورده بود. برعکس، دانشنامه هزاره معلومات اصیل را با پژوهش‌های میدانی به خوانندگان ارایه می‌کند. بعضی از مدخل‌ها ویا سرواژه‌های دانشنامه هزاره، مانند «آتش الغو» یا پرش از روی آتش، برای اولین بار رسوم مردم هزاره را در یک متن علمی و ادبی ثبت تاریخ می‌کند.
نکته قابل توجه دیگر نوع نگاه به جامعه هزاره است. دایره‌المعارف ، همانند دیگر نشریه‌های رسمی و دولتی ، به جامعه نگاهی از بالا به پایین دارد. این نوع نگرش تحکیم کننده ایدیولوژی و سیاست‌های طبقه یا نظام حاکم در جامعه می‌باشد. نمونه عملی آن را می‌توان در مورد مردم هزاره در دایره‌المعارف آریانا مشاهده کرد. دراین دایره‌المعارف، هیچ سرواژه یا مدخلی به مردم «هزاره» اختصاص نیافته است. «هزاره‌جات» یگانه سرواژۀ مرتبط به مردم هزاره است، که در ذیل حرف “هـ” در جلد ششم آمده است. این سرواژه تنها طی ۱۰ سطر کوتاه توضیح داده شده است که در آنها تنها نام‌های یک علاقه داری، دو حکومت درجه سه، دو حکومت درجه چهار و یک حکومت درجه اول و موقعیت آنها در ولایت مربوطۀ شان یادآوری شده است. این نگاه بالا به پایین، اشاره به خشونت علمی و اطلاعاتی دارد که توسط دولت و نظام حاکم ترویج می‌گردد.
دانشنامه هزاره در حد خود پاسخی علمی به این خشونت اطلاعاتی است. یک مقایسه سطحی بین دانشنامه هزاره و دایره‌المعارف آریانا نشان می‌دهد که جلد اول، ویراست دوم “آ. ا. ب (بت)”، دانشنامه هزاره دارای ۷۷۹ سرواژه در موضوعات گوناگون، از تاریخ، فرهنگ و ادبیات تا جغرافیا، اقتصاد و دین، در ۱۲۲۴ صحفه نوشته و تدوین شده است. این بهترین پاسخ علمی به خشونت اطلاعاتی حاکم در جامعه است.
در نتیجه، می‌توان به صراحت ادعا کرد که دانشنامه هزاره نمایانگر شکست فرهنگ سکوت و خاموشی در جامعه افغانستان است که توسط روابط اجتماعی نابرابر در دهه‌های متمادی شکل گرفته است. در این سکوت فرهنگی طبقه حاکم همواره در جستجوی منفعل ساختن و سرکوب فرهنگی و اطلاعاتی اقوام زیر ستم و به حاشیه رانده شده بوده و هنوز هم است.
دانشنامه هزاره این فرهنگ سکوت را با رویکرد علمی و پژوهش‌های اصیل می‌شکند، و به جای آن آگاهی انتقادی و نوگرایی فرهنگی را به جامعه پیشکش می‌کند.
دکتر بیضا از سخنرانان نشست رونمایی ویراست دوم دانشنامه هزاره در دانشگاه یوسی‌ال لندن است که در ۹ جولای ۲۰۲۲ برگزار شد.
