ویرایش جدید دانشنامه هزاره پس از نقدهای گسترده چه تغییری کرد؟
پروین ولیزاده
جلد اول دانشنامۀ هزاره که در زمستان ۱۳۹۷ خورشیدی منتشر شده بود، بار دیگر در قالب ویراست جدید همراه با تجدیدنظر و اضافات منتشر شده است. انتشارجلد نخست پس از انتشار با نقدهایی مواجه شد که شماری از آن جدی بود ونیازمند تجدید نظر، بنا براین شورای عملی دانشنامه بنا را براین گذاشت که بجای کار روی جلد دوم، جلد اول را از کاستی ها و مشکلاتی داشت بپیراید و آن را با توجه به نقدهای وارده، مجددا ویرایش کند. دراین گزارش شرح مفصل ویراست دوم جلد اول خدمت شما خوانندگان عزیز تقدیم می شود.
دانشنامۀ هزاره
دایرةالمعارف یا دانشنامه به مجموعه کتاب‌هایی اطلاق می‌شود که اطلاعاتِ جامع و در عین حال فشرده دربارۀ دانسته‌ها و یافته‌های بشر در اختیار خوانندگان قرار می‌دهد. در تاریخ معاصر افغانستان دانشنامۀ هزاره بعد از دایرةالمعارف آریانا دومین اثر در این زمینه است. دانشنامۀ هزاره اطلاعاتی را دربارۀ فرهنگ، طوایف، تاریخ، جغرافیا، جمعیت، آداب و رسوم، میراث فرهنگی، شخصیت‌ها، رویدادها و وقایع مرتبط با قوم هزاره ارائه می‌کند. در این دانشنامه به تمام قوم هزاره، اعم از شیعه و سنی و همچنین بیات‌ها و قزلباش‌ها که در زیستگاه، فرهنگ و عرف، مشترکاتِ بسیاری با هزاره‌ها دارند، پرداخته شده است. این دانشنامه محدود به هزاره‌های افغانستان نیست و به هزاره‌های پاکستان، خاوری‌های ایران و هزاره‌های فرارود نیز پرداخته شده است. اکثر مدخل‌های آن برای اولین بار نوشته شده‌اند و در نوع خود بدیع‌اند. قرار است که قرار است دانشنامۀ هزاره در ۱۲ جلد تدوین شود و یک متن مرجع برای محققان مسائل افغانستان و به ویژه قوم هزاره باشد.
ویراست نخست جلد اول
بنیاد دانشنامۀ هزاره در سال ۱۳۹۱ خورشیدی فعالیت خود را آغاز کرد. این بنیاد بعد از چند سال کار مقدماتی و تشکیل کادرهای اداری و علمی، استخراج مدخل‌ها، تهیه منابع، تدوین شیوه‌نامه، استخدام مؤلفان، سرانجام در قوس ۱۳۹۷ خورشیدی نخستین جلد آن که شامل حروف آ، الف و قسمتی از حرف ب بود، منتشر کرد. محافل رونمایی جلد اول دانشنامه در کابل، لندن، مشهد و قم برگزاری شد. دانشنامۀ هزاره در افغانستان، اروپا، بریتانیا، استرالیا، ایالات متحده آمریکا، کانادا و برخی از شهرهای مهاجرنشین ایران به صورت وسیع توزیع شد.
نقد خوانندگان بر جلد اول دانشنامۀ هزاره
واکنش‌های بعد از مطالعۀ جلد اول دانشنامه یکسان نبود. دانشنامۀ هزاره همانند هر اثر علمی موافقت‌ها و مخالفت‌های خاص خود را داشت. عده‌ای آن را ستودند و از آن استقبال کردند و عده‌ای نیز زبان به انتقاد گشودند و دانشنامه را از زوایای مختلف نقد کردند. شاید در افغانستان کمتر کتابی در مدت کوتاه تا این حد گسترده به دقت خوانده و نقد شده باشد. نقد و نظرها از نظر لحن و محتوا در یک سطح نبودند. محتوای برخی نقدها رویکردهای سیاسی و جناحی بود و برخی دیگر سمت‌وسوی علمی و فنی داشتند. همچنین ایرادهای روش‌شناسی بخشی از نقدها را دربرمی‌گرفت. نقد گستردۀ دانشنامۀ هزاره نشان از حساسیت‌های فرهنگی و اجتماعی جامعۀ افغانستان بخصوص هزاره‌ها داشت. گروه‌ها و جناح‌های مختلف با علایق ذهنی و فرهنگی خود به نقد دانشنامه پرداختند و عده‌ای دانشنامۀ هزاره را به اتخاذ شیوۀ سکولاریستی و شماری دیگر به داشتن رویکردهای دینی و مذهبی متهم کردند.
نشست‌های نقد و بررسی جلد اول دانشنامۀ هزاره
همچنین نشست‌های نقد و بررسی دانشنامۀ هزاره با حضور برخی از مسئولان دانشنامه در برخی از نقاط جهان برگزار شد که ازجمله می‌توان به دو نشست قم و اتریش اشاره کرد. نشست قم در ۷ دلو ۱۳۹۷ خورشیدی برگزار شد. در این نشست منتقدان ضمن غیرقابل انکار دانستن اهمیت و ضرورت دانشنامۀ هزاره به کاستی‌های آن اشاره کردند به عقیده آنان ارزش‌های دینی که از ملزومات جامعۀ هزاره است، در این اثر نادیده گرفته شده و عدم کاربرد اصطلاحاتی چون امام، شهادت، شهید، جهاد، مجاهد و مقاومت به معنای نادیده گرفتن ارزش‌ها و هویت جامعۀ هزاره است. ابوطالب مظفری، رئیس شورای علمی دانشنامه در پاسخ به منتقدان گفت بیشتر مدخل‌های ما در دانشنامه علمای دینی هستند که به آثار و فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی آنان اشاره شده است و حذف چند واژه به دلیل رعایت اصول دانشنامه‌نگاری بوده است.
نشست اتریش در ۱۵ جنوری ۲۰۱۹ در ویانا مرکز آن برگزار شد. در این نشست علمی وضعیت سیاسی و فرهنگی هزاره‌ها در افغانستان و خارج از آن بررسی شد و همچنین به انتشار جلد اول دانشنامه هزاره و نقش آن در پاسخ به بحران هویت نسل نو پرداخته شد. اسدالله شفایی رئیس، بنیاد دانشنامۀ هزاره از سخنرانان این محفل بود، اشاره کرد نسل نو پناهجویان هزاره در غرب تعریف روشنی از پیشینۀ تاریخی و فرهنگ مبدأ خود ندارند و بحران هویتی شدیدتر از قبل به‌عنوان یک معضل مطرح است و مخاطبان اصلی دانشنامۀ هزاره نسل نو مهاجرین افغانستان در غرب هستند و بنیاد دانشنامۀ هزاره با در نظرداشت همین ضرورت در آینده گام‌هایی را برای ترجمۀ جلد اول این اثر به زبان انگلیسی خواهد برداشت.
پاسخ بنیاد دانشنامۀ هزاره به نقدها
شورای علمی دانشنامۀ هزاره، در مدت کوتاهی پس از انتشار نقدها در شبکه‌های اجتماعی به آن پاسخ دادند. شورای علمی بعد از مطالعۀ و بررسی نقدها، ضمن اظهار امتنان و قدردانی از تمام منتقدان، دیدگاه‌ها و نظرات‌شان را کمک به بهبود دانشنامه توصیف کردند و به نقدهای علمی و موجه پاسخ دادند. پاسخ‌های بنیاد دانشنامه با عنوان «پاسخ به نقدها و نظرها» در شش بخش از تاریخ ۲۴ جدی تا ۱۶ دلو ۱۳۹۷ در سایت دانشنامه منتشر شد که در بخش ششم آن از بازنگری و بازبینی جلد نخست دانشنامه در آینده نزدیک خبر داده بود. بنیاد دانشنامۀ هزاره در بهار ۱۳۹۸ مقدمات کار ویراست دوم را آماده کرد و خزان آن سال به طور عملی کار آغاز شد.
سیاست بنیاد دانشنامۀ هزاره در بازنگری و چاپ مجدد جلد اول
بازنگری و بازنویسی جلد اول در طی دو سال صورت گرفت و سرانجام ویراست دوم آن با ۷۷۹ مدخل در زمستان ۱۳۹۹ خورشیدی منتشر شد. در مقدمۀ ویراست دوم جلد اول آمده است امری که مایۀ مسرت و قوت قلب دست‌اندرکاران شد، اینکه نقد و نظرهای خوانندگان، تلفیقی از تأیید و تشکیک و نیز ستایش و نکوهش بود و آن نشان از حساسیت بالای جامعه نسبت به دانشنامه دارد. خوانندگان و مخاطبان عموماً اصل کار را ستودند؛ اما در چند و چون آن حرف و حدیث بسیاری مطرح شد. واکنش‌ها طیف وسیعی از موضوعات را در بر می‌گرفت؛ از برخورد ارزشی با برخی مفاهیم گرفته تا تعبیرها و لحن مقالات، از مسائل هویتی جامعه تا کمبودهای معلوماتی و یا جایگاه گویش‌های محلی. بنیاد دانشنامه طیف موضوعی نقدهای جلد اول را نشان از فکت‌های موجود در جامعه دانسته که به سه مورد به اجمال اشاره کرده است: ۱. فرمت دانشنامه‌نگاری در میان عموم مخاطبان از جنبۀ روشی ناشناخته بود و پیشینۀ رایج تحقیقات قومی در سال‌های گذشته پایۀ انتظارات شکل‌گرفتۀ آن‌ها را تشکیل داده است؛ ۲. حساسیت‌های سیاسی و اجتماعی موجود در جامعه با شیوۀ در پیش گرفته‌شده در دانشنامه الزاماً همسویی نداشت؛ ۳. کاستی‌ها و نارسایی‌ها در آثار مکتوب تولید‌شده در چند دهه راه یافته بود و این آثار مورد نقد و نظر کافی قرار نگرفته بود و ناگزیر این آثار در شمار منابع دانشنامه نیز قرار داشت.
برآیند نقدها و اتفاقاتِ آن نوعی بازنگری و تجدید نظر را تقاضا می‌کرد و گردانندگان دانشنامه دو راه پیش‌رو داشتند. ۱. با استناد به این که دانشنامه‌نویسی یک فرایند پویا و تکاملی است و اصلاح نقص‌ها و خطاهای راه یافته را به ویراست‌های بعدی موکول کنند و هزینۀ موجود را صرف تدوین جلد دوم می‌کنند؛ ۲. تأملی دوباره در مجموع کار صورت گیرد. بنیاد دانشنامه به دو دلیل، راه دوم را برگزید: بازنگری، اصلاح و انتشار مجدد جلد نخست. البته اقدام به بازنگری، در عین حال حامل این پیام روشن نیز بود که دست‌اندرکاران دانشنامه نه ادعای کمال دارند و نه نسبت به آن احساس مالکیت می‌کنند. آنان این پروژه را متعلق به همۀ جامعه می‌دانند و ازاین‌رو، دروازۀ بنیاد دانشنامه به روی کلیه پژوهشگران و علاقمندانی باز است که مایل‌اند در گسترش و تکمیل این کار سهمی داشته باشند.
در مقدمۀ ویراست دوم آمده است اما از سویی دو ویژگی ساختاری دانشنامه‌ها اقتضا می‌کرد که پروژۀ بازنگری و اصلاح جلد اول دانشنامۀ هزاره در عین ضرورت به زودی روی دست گرفته نشود. ویژگی اول اینکه دانشنامه‌ها ساخت و سرشت پویا دارند و ناگزیر از تغییر، تکمیل و اصلاح هستند. این پویایی، تابع عوامل مختلف است که از آن جمله می‌توان به بهبود روش‌ها، دست‌یابی به منابع جدید و به میان آمدن مدخل‌های تازه اشاره کرد. روشن است که مجموع این موارد، بسته به رشد تحقیق و پژوهش در جوامع مختلف، به تدریج به وجود می‌آید. با وجود این ویراست‌های مجدد هر دانشنامه‌ای به لحاظ منطقی باید فرایندی را طی کند که مهم‌ترین عنصر آن فاصلۀ زمانی مناسب و لازم بین انتشار ویرایش نخست و ویرایش‌های بعدی آن است تا دراین مدت، متن به محک آزمون گذاشته شده و به بوته نقد نهاده شود. ویژگی دوم اینکه اغلب، دانشنامه‌ها از مواد و نتایج سایر تحقیقات بهره می‌برند و خودشان کمتر تولیدکننده هستند. روند تحقیقات فرهنگی در جامعۀ ما هم به گونه‌ای نبوده و نیست که بتواند به سرعت کمبودها و کاستی‌های اطلاعاتی را جبران کند.
بنابراین، انتظار اولیۀ دست‌اندرکاران در حد اصلاح نقایص و خطاهای معینی بود که در نقد و نظر خوانندگان و ارزیابی کارشناسان و دقت‌های مجدد دست‌اندرکاران آشکار شده بود. تصمیم اولیه نیز در همین حد و حدود بود، اما آنچه عملاً اتفاق افتاد، بسیار بیشتر بود و به طوری که کل متن بازنگری و بازنویسی شد و به حجم آن افزوده شد.
تأکید بر اهمیت و ضرورت دانشنامۀ هزاره در رونمایی سویدن
دکتر محمدامین احمدی، نویسنده و پژوهشگر دین و فلسفه که کارشناس و مشاوره دانشنامه نیز است، در بخشی از سخنانش در مراسم رونمایی از ویراست دوم جلد اول در سویدن گفت در هزاره‌ها داشتن هویت و نیاز به شناخته شدن و احترام به خود به وجود آمده و لذا هویت هزارگی به عنوان یک خواست جمعی مطرح است و نیازهای این خواست عبارتند از ایجاد شناخت نسبت به سرزمین، تاریخ و سرمایه‌های معنوی و فرهنگی‌شان است که در این میان دانشنامۀ هزاره با رویکرد علمی، انتقادی و با استفاده از ظرفیت فکری و گفتمانی علوم اجتماعی معاصر می‌تواند به این نیاز پاسخ دهد، البته در بحث از هویتِ هزارگی نباید قومیت، نژاد، مذهب و تاریخ تبدیل به ایدئولوژی شود.
محمدجواد خاوری که در زمینۀ فرهنگ هزارگی تألیفاتی دارد، در بخشی از سخنان خود در مراسم رونمایی از ویراست دوم جلد اول در سویدن گفت یکی از کارکردهای مهم دانشنامۀ هزاره ثبت وحفظ میراث فرهنگی هزاره‌هاست. از آنجایی که میراث فرهنگی هزاره‌ها تا کنون به شکل سازمان‌یافته‌ای ثبت نشده، ثبت آن‌ها حداقل از دو جهت اهمیت دارد. اول، از خطر نابودی حفظ می‌شود؛ دوم، این میراث که بخشی از میراث فرهنگی جهانی است، از انزوا خارج شده و به مخاطبان جهانی معرفی می‌شود.
منبع: بدیل
