آوج /Âuj/

بند کوچک آبیاری

مؤلف: شوکت‌علی محمدی شاری

جلد اول، ویراست دوم

آوج به معنای آب‌بند کوچک و جایی است که آب را برای آبیاری کشت‌ها جمع می‌کنند که به آن ناوور یا نَوُر هم می‌گویند. هزاره‌ها برای جمع کردن آب برای آبیاری کشت‌ها، بندهای کوچک از خاک و سنگ می‌سازند و در کف آن سوراخ کوچکی برای رها کردن آبِ جمع‌شده می‌سازند. به آن سوراخ «بوک» می‌گویند (محمدی‌ شاری، ۱۳۹۸). برای ساختن این سوراخ، در کف و بخش میانی بند، آنجا که شیب سطح کلی بند قرار دارد، ابتدا سنگ بزرگ و صافی را در زمین جاسازی و محکم می‌کنند. سنگ بزرگ  دیگری را که قطری در حدود ده سانت دارد، یک سمت آن را از وسط به صورت نیم‌دایره خالی می‌کنند و آن را روی سنگ جاسازی‌شده قرار می‌دهند و اطرافش محکم می‌شود.

نَوُرها معمولاً در مسیر رودخانه‌ها یعنی قول‌ها ساخته می‌شوند و یا در قاش‌ها که چشمه‌های کوچک دارند. برخی نَوُرها اختصاصیِ یک نفر است و برخی دیگر عمومی است و برای تقسیم آب آن، نوبت تعیین می‌شود به طوری که هر روز آب جمع شده مربوط یک نفر است (مظفری، ۱۳۹۸).  برای بستن سوراخ و جمع شدن آب، مجموعه‌ای پارچۀ کهنه را با ریسمانی بر سر چوب بلندی می‌بندند و با آن سوراخ را می‌بندند و روی آن خاک می‌ریزند تا منفذ آب کامل بسته شود. به بستن سوراخ آوج «بوک کردن» گفته می‌شود. وقتی آوج پر شد، آب را برای آبیاری رها می‌کنند. آوج در کتاب‌های لغت به معنای سد و بند آمده است (محمدی‌ شاری، ۱۳۹۸). در تحقیق میدانی مؤلف از راه فضای مجازی، روشن شد، آوج یا اوج در ولایات ارزگان و غزنی کاربرد فراوانی دارد؛ از جمله در ولسوالی قره‌باغ (جعفری، ۱۳۹۸؛ جاویدان، ۱۳۹۸)، ولسوالی ناور (فصیحی، ۱۳۹۸؛ سعیدی، ۱۳۹۸؛ حسینی، ۱۳۹۸)، جغتو (رضوانی، ۱۳۹۸) و شارزیدۀ جاغوری (مسلمی، ۱۳۹۸).

در متون کهن فارسی مانند کتاب نزهت‌نامۀ علایی واژۀ اوج آمده است: «… در کوه بیستون از تراشیدن سنگ و از جوی آب راندن به باغ و کوشک که در سنگ کرد‌ه‌اند و اوج‌ها که زد‌ه‌اند با زمین از بهر بنا نهادن» (رازی، ۱۳۶۲: ۳۱۵) شفیعی کدکنی احتمال می‌دهد که این واژه با کلمۀ «اُفجه» مرتبط باشد، یعنی علایمی که در مزارع نصب می‌شود (کدکنی، ۱۳۷۶: ۵۷۹). به نظر می‌رسد آوج از دو بخش «آو» و «وئیجه» تشکیل شده باشد و ریشۀ اوستایی داشته باشد که در آن، آوج به معنای جای آب است (محمدی شاری، ۱۳۹۲: ۱۱۴).

منابع: جاویدان، محمد. (۱۳۹۸). مصاحبۀ اینترنتی شوکت‌علی محمدی شاری با محمد جاویدان. قوس ۱۳۹۸؛ جعفری، محمدجاوید (۱۳۹۸). مصاحبۀ اینترنتی شوکت‌علی محمدی شاری با محمدجاوید جعفری. قوس ۱۳۹۸؛ حسینی، عصمت‌الله. (۱۳۹۸). مصاحبۀ اینترنتی شوکت‌علی محمدی شاری با عصمت‌الله حسینی. قوس ۱۳۹۸؛ رازی، شهمردان. (۱۳۶۲). نزهت‌نامۀ علایی. تصحیح فرهنگ جهان‌پور، تهران: مطالعات و تحقیقات فرهنگی تهران؛ رسولی، حیات‌الله. (۱۳۹۸). مصاحبۀ اینترنتی شوکت‌علی محمدی شاری با حیات‌الله رسولی. قوس ۱۳۹۸؛ رضوانی، علی. (۱۳۹۸). مصاحبۀ اینترنتی شوکت‌علی محمدی شاری با علی رضوانی. قوس ۱۳۹۸؛ سعیدی، محمد. (۱۳۹۸). مصاحبۀ اینترنتی شوکت‌علی محمدی شاری با محمد سعیدی. قوس ۱۳۹۸؛ فصیحی، اکرم (۱۳۹۸). مصاحبۀ اینترنتی شوکت‌علی محمدی شاری با اکرم فصیحی. قوس ۱۳۹۸؛ فیاض، سرور. (۱۳۹۸). مصاحبۀ اینترنتی شوکت‌علی محمدی شاری با سرور فیاض. قوس ۱۳۹۸؛ کدکنی، محمدرضا. (۱۳۷۶). موسیقی شعر. چاپ پنجم. تهران: آگه؛ مجیدی، عبدالمجید. (۱۳۹۸). مصاحبۀ اینترنتی شوکت‌علی محمدی شاری با عبدالمجید مجیدی. قوس ۱۳۹۸؛ محمدی شاری، شوکت‌علی. (۱۳۹۲). دُرّ اوستایی در صدف لهجۀ هزارگی. کابل: صبح امید؛ محمدی شاری، شوکت‌علی. (۱۳۹۸). «یادداشت محمدی شاری درباره آوج». چاپ نشده. ارسال‌شده به دفتر دانشنامه. قوس ۱۳۹۸؛ مسلمی، محمد.  (۱۳۹۸). مصاحبۀ اینترنتی شوکت‌علی محمدی شاری با محمد مسلمی. قوس ۱۳۹۸؛ مظفری، ابوطالب. (۱۳۹۸). مصاحبۀ حضوری پروین ولی‌زاده با ابوطالب مظفری. ۲۸ جدی ۱۳۹۸.