اچه قول/Aĉa_Qul/
منطقه‌ای در غرب ولسوالی بامیان
مؤلف:عبدالعلیم برهانی
جلد اول، ویراست دوم
منطقۀ اچه‌قول / ارچه‌قول در منطقۀ وسیع شیدان / شهیدان و در حدود 30 تا 35 کیلومتری غرب شهر بامیان موقعیت دارد. اچه‌قول بخشی از ساحهٔ مرکز بامیان است. این منطقه از شمال به ولسوالی سیغان، از شرق به تنگهٔ خواجه‌علی و درۀ باریکی در مرکز بامیان، از جنوب به منطقهٔ شهیدان و شیبرتو، از غرب و جنوب‌غرب به قرغنه‌تو و دشت چَنبَر غُجُور متصل است. اچه‌قول به لحاظ اداری یکی از توابع و کوت‌های شهیدان است (حیدری، 1391، ج 3: 38).
دلیل نام‌گذاری این منطقه روشن نیست. در گویش محلی اَرچَه‌قول نیز گفته می‌شود. در برخی اسناد و مکاتیب دولتی نیز چنین ثبت شده است. استدلال کسانی که معتقدند اسم منطقه ارچه‌قول است، این است که «ارچه» به معنای فرع و شاخه از یک اصل و درخت است و قریه‌های مختلف این منطقه همانند شاخه‌های یک تنه و یک اصل به هم مرتبط است (حلیمی، 1398). بیشتر افراد منطقه، آن را اَچه‌قول می‌دانند. «اَچه» به معنای نَوچه و فرع است و این منطقه به صورت نوچه‌نوچه است و کل اچه‌قول فرع یا جزئی از منطقۀ بزرگ‌تری به نام شیدان یا شهیدان است (شهیدانی، 1398). در بیشتر اسناد و مکاتیب دولتی اچه‌قول آمده و در مطبوعات و رسانه‌ها نیز اچه‌قول رایج است (متین،398؛ ناصری، ۱۳۹۸). به نظر می‌رسد اچه‌قول درست‌تر و دقیق‌تر باشد؛ زیرا «اَچَه» در گویش مردم هزاره‌جات رایج است و در فرهنگ‌های لغت فارسی به معنای برادر و برادر بزرگ آمده است (دهخدا: ذیل واژۀ اَچه). برخی محققان نیز در منابع‌شان اَچه‌قول آورده‌اند (حیدری، 1391، ج ۳: 38).
بر اساس منابع مختلف، جمعیت اچه‌قول در حدود ۳۸۰ خانوار است (متین، ۱۳۹۸؛ حلیمی، ۱۳۹۸). جمعیت آن با قریه‌های اغربات، گلستان، اخشی و گنبد به بیش از 580 خانوار می‌رسد. تمام ساکنان اچه‌قول هزاره و شیعه هستند و جزء طوایف ساکن در منطقهٔ شهیدان / شیدان محسوب می‌شوند (شهیدانی، ۱۳۹۸؛ ناصری، 1396).
اچه‌قول منطقه‌ای کوهستانی، شامل چندین درهٔ فرعی و نه چندان عمیق است. درهٔ اتاق‌کمر طولانی‌ترین درۀ اچه‌قول است و از دامنۀ دشت قرغنه‌تو تا تنگی سبزگ و خواجه‌علی در مرکز به طول 25 کیلومتر امتداد یافته است. وسعت اچه‌قول تقریباً در حدود 600 کیلومتر مربع است (حلیمی، 1398؛ متین، 1398).
اچه‌قول‌در حدود هجده تا بیست قریۀ کوچک و بزرگ دارد و این قریه‌ها عبارت‌اند از: جَوپَلال، گَرم‌بُولاق، باجگاه، جِیم‌قَلعه (گِیرُو و پِیتَو)، بَست، لَنگَر، قَلات (حیدری، 1391، ج ۳: 38) اُتاق‌کَمَر، دِهِ‌زَردَگ، قُولِ‌عَلی، طَولَی‌قُول/ تَولَی قول، خُشک‌دَرَه، نَوِخُوشِی، سُوخته، اَوتُو (اَوتوی حاج علی‌حیدر و اَوتوی موسی بیگ)، اِسپِی‌نَو و نَوُورِ پیرنظر (حلیمی، ۱۳۹۸؛ شهیدانی، ۱۳۹۸؛ متین، 1396). بیشتر مردم، قریه‌های اَخشَی، اَقرَباط، گُنبَد، گلستان و سُوخته در جنوبِ اچه‌قول را هم جزوِ این منطقه می‌دانند (متین، 1396؛ ضیایی، 1398) هرچند در مقاطعی برخی متنفذین تلاش کردند که اخشی، اغربات، گلستان و گنبد را از اچه‌قول و به طور کلی از شهیدان جدا کنند، این تلاش‌ها به جایی نرسید (ضیایی، 1398).
اچه‌قول به دلیل کوهستانی‌بودن شامل مناطق ییلاقی زیادی است. برخی ییلاق‌های آن عبارت‌اند از اُورکَۀ دُو سَنگ، چِیجِی‌سَنگ، کَندَگی، پیش‌پُوزه، سَر گرم‌بولاق، دادَه‌بِیگ، باجگاه، طَبَق سَر و چند مورد دیگر (ناصری، 1396؛ متین، 1396؛ قنبری 1398).
اچه‌قول پنج باب مکتب ابتداییه و متوسطه در قریه‌های لنگر، دهن جوبلال، گلستان، اغربات و گنبد دارد (متین، ۱۳۹۸؛ ناصری، ۱۳۹۸). این منطقه 20 باب منبر و چندین مسجد دارد که در بیشتر آن‌ها در فصل زمستان، اطفال مصروف آموزش سنتی هستند (حلیمی، ۱۳۹۸).
زیارتگاه معروف اچه‌قول به نام «شاه غریب» در قریهٔ اتاق‌کمر است. پیشینهٔ آن روشن نیست. این زیارت در بالای تپه است و در پایین آن، زراعت، چمن و دریاچه است که منظره و چشم‌انداز خوبی دارد و در فصل بهار و تابستان تفریحگاهی مناسب برای مردم است. زیارتی دیگر به نام «خاکِ سید» در قریهٔ قلات است که پیشینهٔ آن نیز روشن نیست (ناصری، ۱۳۹۸؛ متین، ۱۳۹۸).
در اچه‌قول آثار و نشانه‌های تعدادی برج دیده‌بانی قدیمی باقی مانده است و مردم محل به آن‌ها «کُوشَه» می‌گویند. این آثار در قریه‌های قلات، دهن خشک‌دره، باجگاه و دهن‌جوپلال است. پیشینهٔ تاریخی این آثار روشن نیست (حلیمی، ۱۳۹۸؛ ناصری، ۱۳۹۸). به باور برخی، این قلعه‌ها از دوران کوشانی‌ها باقی مانده است (شهیدانی، ۱۳۹۸) اما شواهد قاطعی در این باره وجود ندارد.
اقتصاد مردم اچه‌قول تا پیش از تحولات جدید در سال 2001 م / 1380 ش، متکی به دهقانی و مال‌داری بود. پس از سقوط بامیان در سال 1377 ش و دورهٔ حکومت طالبان، در یک مرحله تمام مردم منطقه مهاجر شدند و حیوانات‌شان از بین رفت. پس از سقوط طالبان، دوباره تعداد زیادی از مردم به شغل مال‌داری و پرورش حیوانات روی آورده‌اند و اقتصاد بسیاری از خانواده‌ها متکی به آن و فروش محصولاتی چون شیر، قروت، روغن و قیماق است. اما مال‌داری نسبت به گذشته‌ها رونق ندارد. زراعت و دهقانی نیز نسبت به گذشته کم‌رونق است.
اچه‌قول به دلیل کوهستانی بودن، زیستگاه حیوانات غیر اهلی مانند آهو، گرگ، روباه، تولی، تَبَرغُو و نیز محل زیست انواع خزندگان و گونه‌های مختلف پرندگان است و دریاچه‌های آن محل زیست انواع ماهی است (قنبری، ۱۳۹۸؛ ناصری، ۱۳۹۸؛ متین، ۱۳۹۸).
محصولات زراعتی اچه‌قول، شامل جو، گندم، موشنگ، شَخَل (کُرُول) و کچالو می‌شود. در سال‌های اخیر کشت کچالو رونق بیشتری یافته است و همچنین به دلیل تغییر آب و هوا و افزایش نسبی گرما، کاشت و رشد جنگل و درخت نیز در این منطقه در حال افزایش است. در اچه‌قول مردم برای امراض مختلف از گیاهان دارویی موجود در قریه استفاده می‌کنند که عبارت‌اند از توتیا، زیرهٔ کوهی، تُرکِی‌بوته، سنگ‌غَزَک، دِروانه / دِرَونه، گَزَگ علف و نظایر آن (ناصری، ۱۳۹۸؛ حلیمی، ۱۳۹۸؛ قنبری، ۱۳۹۸).
مسیرهای ارتباطی منطقه شامل سرک‌های فرعی و خامه است. مهم‌ترین مسیر اچه‌قول، سرک اَغربات است که از تنگی خواجه‌علی، از شاهراه بامیان – یکه‌اولنگ در ده کیلومتری مرکز بامیان جدا شده است و با عبور از اغربات به ولسوالی سیغان متصل می‌شود. از این سرک به قریه‌های گلستان، اخشی، قلات، طولی قول و لنگر و… مسیرهای فرعی کشیده شده است. از درۀ باریکی شهیدان به سمت اخشی و خشک‌دره؛ از شهیدان در جنوب به سمت خشک‌دره و ناوور پیر نظر؛ از دامنهٔ شیبرتو و قرغنه‌تو به سمت اتاق‌کمر و جیم‌قلعه در غرب؛ از کوتل خم‌نیل و دشت‌غجور به سمت گرم‌بولاق سرک‌های فرعی کشیده شده است. تمامی این سرک‌ها خامه است. کوتل‌های معروف اچه‌قول، کوتل اغربات و گرم‌بولاق است. کوتل اغربات مرز بین ولسوالی سیغان و بامیان است. طالبان در سال 1377 ش با عبور از کوتل و سرک اغربات وارد بامیان شدند.
آب شرب و زراعت مردم اچه‌قول، از چندین دریاچه و چشمه تأمین می‌شود. رودخانۀ گرم‌بولاق در صورتی‌که کم‌آبی نباشد، با عبور از قریه‌های گرم‌بولاق، دهن جوپلال، آب‌تو، بست، لنگر و قلات به رود شهیدان در دو راهی اغربات به مرکز بامیان وصل می‌شود. رود اتاق‌کمر که از سلسله کوه‌های بابا سرچشمه می‌گیرد، با عبور از منطقهٔ قرغنه‌تو به اتاق‌کمر و با عبور از قریه‌های ده‌زردک، بست، لنگر و قلات، در تنگی اغربات با رود شهیدان یکجا می‌شود. رودخانۀ جوپلال از بالای جوپلال سرچشمه می‌گیرد و در دهن جوپلال با رود گرم‌بولاق یکجا می‌شود. رود گلستان به سمت اغربات سرازیر می‌شود. چشمه‌های سر گرم‌بولاق، سر جوپلال، قول‌علی، ناور پیرنظر و باجگاه نیز آب منطقه را تأمین می‌کنند (متین، ۱۳۹۸؛ حلیمی، ۱۳۹۸).
مشاهیر اچه‌قول عبارت‌اند از: موسی حلیمی، محمدعلم ضیایی، نعمت‌الله بیانی، غلام‌حسن فصیحی و محمدعلی ضیایی (علمای دینی)؛ میرغلام‌علی، ارباب غلام‌حسن، حاجی احمد بیگ، ابراهیم بیگ، حاجی خادم بیگ (ارباب‌ها و خان‌ها)؛ ناظرحسین معاون (صابری) و علی‌حیدر مبارز (فرماندهان جهادی)؛ محمد حلیمی و ستار آشنا (فعالان فرهنگی و سیاسی)؛ استا ناظر از صنعتگران مشهور اچه‌قول. چاقوی استا ناظر در بامیان شهرت دارد. او در تعمیر اسلحه‌های سبک و تبدیل آن از یک نوع به نوعی دیگر نیز مهارتی خاص داشت و در دوران جنگ، از مهارت او زیاد استفاده می‌شد (شهیدانی، ۱۳۹۸؛ حلیمی، ۱۳۹۸؛ متین، 1396).
منابع: حلیمی، محمد. (1398). مصاحبۀ اینترنتی عبدالعلیم برهانی با محمد حلیمی. قوس ۱۳۹۸؛ حیدری، گلشاد. (1391). بررسی تحولات سیاسی و اجتماعی بامیان در دو سدۀ اخیر. جلد 3، کابل: مرکز فرهنگی و اجتماعی سلام؛ دهخدا، علی‌اکبر. (1377). لغت‌نامۀ دهخدا. ج 1. تهران: دانشگاه تهران؛ شهیدانی، محمدظاهر. (۱۳۹۸). مصاحبۀ اینترنتی عبدالعلیم برهانی با محمدظاهر شهیدانی. ۸ قوس ۱۳۹۸؛ ضیایی، محمدعلم. (۱۳۹۸). مصاحبۀ تلفنی عبدالعلیم برهانی با محمدعلم ضیایی. ۳ جدی ۱۳۹۸؛ قنبری، محمدجواد. (۱۳۹۸). مصاحبۀ حضوری عبدالعلیم برهانی با محمدجواد قنبری. ۲ قوس ۱۳۹۸؛ متین، محمدشریف. (۱۳۹۸). مصاحبۀ اینترنتی عبدالعلیم برهانی با محمدشریف متین. ۵ عقرب ۱۳۹۶؛ متین، محمدشریف. (۱۳۹۸). مصاحبۀ اینترنتی عبدالعلیم برهانی با محمدشریف متین. ۳ جدی ۱۳۹۸؛ ناصری، نعمت‌الله. (1396). مصاحبۀ اینترنتی عبدالعلیم برهانی با نعمت‌الله ناصری. قوس ۱۳۹۶.
