اخضرات /Axzarât/
منطقه‌ای در ولسوالی پنجابِ ولایت بامیان
مؤلف: صدیقه هاشمی و زهرا حسین‌زاده
جلد اول، ویراست دوم
از اَخْضَرات با عنوان اَقْزَرات نیز یاد شده است. در اسناد دولتی آن را «اخضرات» و بعضی هم «اصغرات» نوشته‌اند. این منطقه بین ولسوالی‌های پَنْجَوْ، یکاولنگ، ورس، لعل و اشترلی قرار دارد. از غرب با کرمان و تربلاق، از شرق با گنداب، از جنوب با سکدیز یا سنگریز و خردک تخته، از شمال با کرمان و پشته گنداب همسایه است (اعتمادی، ۱۳۹۸). اخضرات را می‌توان کوهستانی دانست، چون دره‌های باریک و عمیق و تپه‌هایی با ارتفاع زیاد دارد که البته سنگی نبوده و به آسانی با پای پیاده قابل صعودند. از این دره‌ها رودخانه‌های زیادی سرچشمه گرفته که رود درۀ اخضرات را شکل داده است. این رود در منطقۀ شینیه مکتب با رود گهدر و گنداب یک‌جا شده و به طرف خردک‌تخته و ولسوالی ورس در حرکت است (همان). ادامه این رود در منطقه شهرنو ورس به رود پنجاب وصل می‌شود (حیدری، ۱۳۹۱: ۲۴؛ اعتمادی، ۱۳۹۸). در گذشته، اخضرات اولین منزل از دای‌زنگی به سمت هرات بوده و از آن یک سرک به طرف جنوب، به داخل درۀ سرسبزی موسوم به خُردَک‌تَختَه جدا شده و از آنجا به شارستان و دای‌کندی می‌رفته و سرک اصلی نیز به سمت غرب می‌رفته است. این منطقه در مسیر جادۀ هرات کابل نیز قرار دارد که سرک آن از شینیه مکتب شروع و تا کوتل تربلاق را شامل می‌شود (اعتمادی، ۱۳۹۸).
قریه‌های این منطقه عبارت‌اند از سَفیدَک، سَرایْ، شاخْ‌سَنگ (شَخْ‌سَنگ)، شِیبَر علیا و سفلا، بُرغُوسُنَگ، بله‌ریگ، قَلایْ بِیرُو، دامَرده (دَه‌مَردَه)، جَنْقَرِیق، زَرْسنگ (زَرْد‌سنگ)، اَوَرَک بالا و پایین، قلعه‌کِیج، قاشْ، قِرْغان، چهل‌مِینی (چهل‌مِینَه)، خاک‌بَدَک، کُهنَه‌دِه، نَوْمازار، دَسْتْرَس، پُشتِ‌گِلی، نَوْدِلخوش، رَشَک، حَوْضْ، مِیانَه‌دِه، لَشْکَرا، سُوخْتَه، غُجُورَکْ‌سَر، نَوْبَلْدَرغان، پِیشْ‌بَند، کَچارِی، تُوب (تُوپ)، نَوَلْتَرْغان بالا و پایین، غُجُورَک، نو ویرانه یا نوبیرانه، پای‌کُوتَل، جای مَمْدْیار (محمدیار)، بارِیکِی بالا و پایین، سرچل، خشکک، ده سید، شِینْیَه و…. از آن میان، در قریۀ کهنه‌ده و خاک‌بَدَک، دو چشمۀ آب گرم وجود دارد. دربارۀ آب‌های جاری آن، می‌توان به رود تَربُولاق اشاره کرد که از این منطقه سرچشمه می‌گیرد.
اخضرات منطقه‌ای سردسیر است و محصولات زراعتی آن گندم، جو و کچالو است.
از طوایف ساکن در این ناحیه، می‌توان به تُورَک، باتورک، بابُوجی، مامُوت و سادات اشاره کرد. طایفۀ بچه‌غلام نیز که رهبر عمدۀ آن میر محمدیوسف بیگ بوده است با ۵۰ خانواده در این منطقه سکونت داشته‌اند. یکی از رهبران این منطقه، قنبرعلی خان بوده است که به دستور او مواد غذایی برای عساکر پشتون که از این راه عبور می‌کردند، تهیه می‌شد (میتلند، ۱۳۷۶: ۷۲ تا ۶۸). همچنین حاجی شاه‌عیسی و حاجی شاه‌موسی وکیل و یاقوت‌شاه، از سادات اخضرات، خان‌های معروف منطقه بوده‌اند (عارف، ۱۳۹۱: ۲۰۰). از وقایع تاریخی این ناحیه می‌توان به درگیری مردم آن با نیروهای امیر عبدالرحمان خان اشاره کرد. در سال ۱۸۹۱ م پس از تکفیر هزاره‌ها به وسیلۀ حکومت عبدالرحمان خان، تنی چند از سران منطقۀ اخضرات و دیگر مناطق ناحیۀ کوه بابا جلسه‌ای تشکیل دادند و مردان مسلح خود را جمع کرده و در آقْ‌رُباط که محلی بین یکه‌اُولنگ و بامیان است، اردو زدند؛ اما در جنگی که درگرفت شکست خوردند (پولادی، ۱۳۸۷: ۳۶۲ تا ۳۶۱). در دورۀ حاکمیت عبدالرحمان، ساکنان این منطقه مانند دیگر مناطق هزاره‌نشین، علاوه بر کارگزاران دولتی به میران خود نیز مالیات می‌پرداختند (کاتب، ۱۳۹۳، ج ۳، ب ۲، ۳۰۶).
از بناهای قدیمی این منطقه، سرای اخضرات است که در زمان عبدالرحمان خان در مسیر کابل به هرات برای مسافران ساخته شده بود (عارف، ۱۳۹۱: ۲۰۸). قلعۀ کیج نیز از دیگر بناهای قدیمی این منطقه است. نخستین مکتب اخضرات در خردک‌تخته و در مرکز حکومت دای‌زنگی قدیم بوده است. مکتب‌های فعلی اخضرات عبارت‌اند از لیسۀ شینیه (مکتب شهید عزیز)، لیسۀ جای ده سید (مکتب شهید نعمت‌الله) و لیسۀ لشکرا (اعتمادی، ۱۳۹۸).
از ناموران هزاره که متولد این قریه هستند، می‌توان به فرقه‌مشر دوست‌علی خان، نظامی هزاره اشاره کرد (ناصری داوودی، ۱۳۹۰، ج ۲: ۴۵۳). ارباب حسن‌علی خان، ارباب موسی، حاجی شاه‌عیسی، شاه‌موسی، یاقوت‌شاه و علی‌حسین نطاق نیز از افراد شاخص اخضرات هستند (اعتمادی، ۱۳۹۸).
منابع: اعتمادی، امید. (۱۳۹۸). «یادداشت امید اعتمادی دربارۀ اخضرات».ارسال‌شده به دفتر دانشنامه. ۲۰عقرب ۱۳۹۸؛ پولادی، حسن. (۱۳۸۷). هزاره‌ها. ترجمۀ علی عالمی کرمانی، تهران: عرفان؛ حیدری، گلشاد. (۱۳۹۱). بررسی تحولات سیاسی و اجتماعی بامیان در دو سدۀ اخیر. جلد ۳. کابل: مرکز فرهنگی و اجتماعی سلام؛ عارف، سید محمدامین. (۱۳۹۱). هزاره‌جات قلب افغانستان. چاپ دوم. کابل: سعید؛ کاتب، فیض‌محمد. (۱۳۹۳). سراج‌التواریخ. جلد ۳. بخش ۲. تهران: عرفان؛ میتلند، پی، جی. (۱۳۷۶). هزاره‌ها و هزارستان. ترجمۀ محمد اکرم گیزابی، قم: مرکز فرهنگی نویسندگان افغانستان؛ ناصری داوودی، عبدالمجید. (۱۳۹۰). مشاهیر تشیع در افغانستان. جلد ۲. قم: مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی.
