ارغنده/Arğanda/
قریه‌ای در ولسوالی پغمان ولایت کابل
مؤلف: آمنه اخلاقی
جلد اول، ویراست دوم
ارغنده، قریه‌ای به فاصلۀ ۱۷ کیلومتر در جنوب مرکز حکومتی پَغمان و مربوط به ولایت کابل است (قاموس جغرافیایی افغانستان، ۱۳۳۵، ج ۱: ۵۲). ارغند یا آلغده به معنی خشمگین، غضبناک، خشم‌آلود، قهرآلود، آشفته و به خشم‌آمده، است. رودکی گفته است: «گه ارمنده‌ای و گه ارغنده‌ای / گه آشفته‌ای و گه آهسته‌ای (دهخدا، «ارغند»)». «ارغنده یا اژغنده؛ احتمالاً نام طایفه‌ای مربوط به هزاره‌ها بوده» اژغنده، اژغنداب در قاموس ادبیات هزاره‌ها یافت می‌شود. ارغند در لغت به معنی آب زیاد و یک واژه مغولی است و آن را اوستایی هم دانسته‌اند (لعلی، ۱۳۹۷: ۱۸۸).
این قریه در نزدیکی بزرگراه غزنی _ کابل بوده و یکی از ورودی‌های مهم جنوب غربی پایتخت است. کوتل ارغنده در طول درگیری‌های تاریخی مختلف، یکی از گلوگاه‌ها و پایگاه‌های نظامی و دفاعی مهم شهر کابل بوده است. هنگامی که شاه محمود درانی (۱۱۸۸ تا ۱۱۹۷ ش) با اردوی خود قصد کابل کرد، دوست‌محمد خان، در همین کوتل راه را بر او بست و بدین ترتیب او را به تغییر مسیر مجبور کرد (فرهنگ، ۱۳۸۵: ۲۶۲). همچنان پس از سقوط غزنی به دست قوای انگلیس (۱۲۱۸ ش)، دوست‌محمدخان به عنوان ترتیبات دفاعی، سپاهی را برای دفاع از کابل، در ارغنده متمرکز ساخت (همان: ۲۹۲) و وقتی شاه‌شجاع به کابل نزدیک شد، در پی عدم همکاری اردوگاه ارغنده، از آنجا گریخت؛ زیرا از دست دادن ارغنده به معنای سقوط کابل بود (همان: ۲۹۴).
در دورۀ درگیری حبیب‌الله کلکانی با امان‌الله خان (۱۹۲۹ م) نیز ارغنده از مواضع جنگ بود و اردوی حبیب‌الله در آن قرار داشت (کاتب، ۱۳۹۲: ۴۸، ۱۴۳،۱۶۴ و ۲۳۱). مردم ارغنده که مخالف حبیب‌الله بودند با نیروهای او وارد درگیری شدند (همان: ۱۹۴ و ۲۱۰). با اتحاد هزاره و افغان علیه حبیب‌الله کلکانی، او از این کوتل برای تحکیم موقعیت دفاعی و جنگی خود علیه مخالفان و خنثی‌سازی برنامۀ آنان استفاده کرد (همان: ۵۲). مردم میدان، جَلْرِیز و سَنگلاخ که با مردم وَردَک برای حمایت از شاه امان‌الله و حکومت وی در برابر حبیب‌الله کلکانی متحد شده بودند، سپاه حبیب‌الله را تا همین منطقه عقب راندند (همان: ۵۵، ۵۹ و ۶۳). بعدتر، رسیدن هزاره‌های مخالف به کوتل سفید خاک که حدود ۱٫۵ کیلومتر دورتر از ارغنده است (نایل، ۱۳۷۲: ۱۷۳)، و نزدیک شدن محمدنادر خان از جانب لوگر، حبیب‌الله کلکانی را آن‌قدر مضطرب کرد که او به موضع‌گیری در مناطق جدید وادار شد (کاتب، ۱۳۹۲: ۱۱۵).
ارغنده منطقه‌ای هزاره‌نشین بوده است. هزاره‌ها، در حدود قرن‌های نهم و دهم هجری قمری در آن سکونت داشته‌اند (یزدانی، ۱۳۷۱: ۲۱۰؛ دلجو، ۱۳۹۲: ۲۱۸؛ یزدانی، ۱۳۹۰، ج ۱: ۱۶۲).
از مشاهیر این قریه می‌توان به ببرک ارغند، ملّا عبدالحق ارغندیوال، نظام‌الدین خان ارغندیوال و محمدانور ارغندیوال اشاره کرد (فضل، بی‌تا).
منابع: دلجو، عباس. (۱۳۹۲). تاریخ باستانی هزاره‌ها. کابل: امیری؛ دهخدا، علی‌اکبر. (۱۳۹۶). سایت واژه‌یاب. بازیابی ۲۰ قوس ۱۳۹۶. www.vajehyab.com؛ فرهنگ، میرمحمدصدیق. (۱۳۸۵). افغانستان در پنج قرن اخیر. تهران: عرفان؛ فضل، سیف‌الله. (بی‌تا). «ببرک ارغند». سایت دانشنامۀ افغان. بازیابی ۲۰ قوس ۱۳۹۶. www.afghanpedia.com؛ قاموس جغرافیایی افغانستان. (۱۳۳۵). جلد ۱. کابل: انجمن آریانا دائرةالمعارف؛ کاتب، فیض‌محمد. (۱۳۹۲). تذکرةالانقلاب. بی‌جا: میچید؛ لعلی، علی‌داد. (۱۳۹۷). اتنوگرافی هزاره‌ها. چاپ اول. کابل: بنیاد اندیشه؛ نایل، حسین. (۱۳۷۲). سایه‌روشن‌هایی از وضع جامعۀ هزاره. قم: اسماعیلیان؛ یزدانی، حسین‌علی. (۱۳۷۱). فرهنگ عامیانۀ طوایف هزاره. مشهد: مؤلف؛ یزدانی، حسین‌علی. (۱۳۹۰). پژوهشی در تاریخ هزاره‌ها. جلد ۱ و ۲ در یک مجلد. چاپ چهارم. تهران: عرفان.
