ادبیات مقاومت
ادبیات مقاومت، نوعی از ادبیات است که در واکنش به تجاوز خارجی و پایداری در برابر نظام حاکم استبدادی ایجاد می‌شودو به توجیه حقانیت اعتراض، دعوت به مقاومت و توصیف فاجعه می‌پردازد. ادبیات مقاومت به نام «ادبیات پایداری» نیز یاد شده است. (شاهد و غیاثی‌راد و ذبیحی، ۱۳۹۱) بنابراین، جان‌مایۀ این آثار مبارزه با بیداد داخلی یا تجاوز بیرونی در همۀ حوزه‌های سیاسی، فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی، و ایستادگی در برابر جریان‌های ضد آزادی دانسته شده‌است (همان).
در تاریخ ادبیات خاورمیانه، عنوان «ادبیات مقاومت» ابتدا در ادبیات فلسطین مطرح شد و بعدها در جنگ ایران با عراق و جنگ مخالفان دولت افغانستان و اشغال اتحاد جماهیر شوروی به افغانستان به کار رفت. در تاریخ ادبیات افغانستان، بر سر تعیین مصداق ادبیات مقاومت و ادبیات پایداری، میان صاحب‌نظران و نویسندگان داخل افغانستان و مهاجر، بحث‌های جدّی وجود داشت و هر گروه تلاش داشتند تعریفی از ادبیات مقاومت و ادبیات پایداری ارائه داده و خود را مصداق آن بدانند. در واقع سه گروه یعنی شاعران و نویسندگان مخالف دولت؛ شاعران و نویسندگان دولتی چون اسدالله حبیب، بارق شفیعی، سلیمان لایق، ببرک ارغند، عبدالله نائبی، عبدالله شادان؛ و شاعران و نویسندگان غیردولتی مانند حلقۀ شاگردان واصف باختری و رهنورد زریاب در شعر و داستان که هر کدام مدعی سهم داشتن در ادبیات مقاومت بودند. به باور برخی، در تاریخ افغانستان نوعی از ادبیات مقاومت با آثاری مانند اکبرنامه و جنگ‌نامه به تقلید از متون مقاومت تاریخی مانند شاهنامه‌ها سابقه داشته است. جنگ‌نامه اثر مولانا محمدغلام کوهستانی و اکبرنامه سرودۀ حمید کشمیری (اولی دربارۀ دوست‌محمد خان و دیگری دربارۀ پسرش محمداکبر خان) را می‌توان نمونه‌هایی از ادبیات مقاومت در گذشته دانست (مظفری، ۱۳۹۶).
اما با وجود دیدگاه‌های فوق، بتول سیدحیدری، داستان‌نویس معاصر، بر این باور است که در افغانستان ادبیات جنگ وجود ندارد. اگر داستانی نوشته شده و شعری سروده شده است، بسیار کم‌رنگ است و به صورت اندک در آن به جنگ اشاره شده است. البته هرچه داستان نوشته شده و شعر سروده شده است، در حیطۀ ادبیات اعتراضی می‌گنجد. از نظر او، اصطلاح ادبیات مقاومت در غرب وجود ندارد و به جای آن، ادبیات اعتراض است. ادبیات مقاومت، در جهان عرب و آن هم در میان مردم فلسطین وجود دارد که نویسندگان آن، خود به صورت مستقیم در جنگ حضور دارند. با این نگاه، شاعر و داستان‌نویسی که خودش رویارویی با دشمن را سال‌ها تجربه کرده، در افغانستان وجود ندارد (سید حیدری، ۱۳۹۶).
در عرصۀ شعر، محمدکاظم کاظمی، شاعر و نویسندۀ معاصر به این باور است که منظور از شعر مقاومت، شعر پایداری در برابر یک دشمن خارجی یا نظام خودکامۀ داخلی است و با این ملاحظه، این شعر بیشتر وجهۀ سیاسی و کمابیش اجتماعی خواهد یافت. در واقع بنا بر دیدگاه کاظمی، ادبیات مقاومت تعریف عام و خاص دارد و نوع خاص آن ادبیاتی است که در مقابل تهاجم خارجی به کار گرفته می‌شود (کاظمی، ۱۳۸۴). کاظمی، کودتای هفت ثور ۱۳۵۷ ش و سپس اشغال افغانستان به وسیلۀ اتحاد جماهیر شوروی را آغاز شکل‌گیری شعر مقاومت می‌شمارد و به خصوص تولد این شعر را در نیمۀ دوم دهۀ شصت شمسی می‌داند (کاظمی، ۱۳۸۷). در تعریف اسدالله حبیب، شاعر و نویسندۀ معاصر، ادبیات مقاومت، گونه‌ای از آثار ادبی است که در داخل قلمرو نظام حاکم و علیه سیاست آن ایجاد شود و با مشکل چاپ و نشر روبه‌رو بوده و از نظر شیوۀ بیان، نمادگرایانه باشد (نادری، ۱۳۹۵).
از نظر پرتو نادری، ادبیات مقاومت افغانستان، ریشه در گذشتۀ تاریخی این کشور دارد و اولین شعر پایداری را حنظلۀ بادغیسی، شاعر قرن سوم هجری سروده است و بعدها شعر متعهد و سیاسی افغانستان پس از سوم عقرب ۱۳۴۴ ش شکل گرفته‌است. در سوم عقرب تظاهرات دانشجویانی که خواستار دموکراسی و آزادی بیان بودند، به خشونت کشیده شد. به نظر این نویسنده، در دهۀ پنجاه شمسی کمتر شاعر سیاسی و متعهد به ادبیات پایداری را می‌توان یافت که به رویداد سوم عقرب نپرداخته باشد (نادری، ۱۳۹۶). به نظر می‌رسد ادبیات مقاومت در افغانستان بیشتر به ادبیاتی گفته می‌شود که در مقابل تجاوز خارجی واکنش نشان داده و در برابر نظام حاکم استبدادی پایداری کرده است. بر اساس این نگاه، اشعار سید اسماعیل بلخی که همه در دهۀ چهل و اوایل دهۀ پنجاه شمسی در زندان سروده شده و اعتراض و مقاومت در برابر نظام استبدادی، درون‌مایۀ اشعار او را تشکیل می‌دهد، می‌تواند سرآمد باشد (شجاعی، ۱۳۹۸).
بنابر دیدگاه سید ابوطالب مظفری، شاعر و نویسندۀ معاصر، شعر مقاومت افغانستان از دو شاخۀ «برون‌مرزی» و «درون‌مرزی» تشکیل شده است و شاخۀ برون‌مرزی نیز به شعبۀ پاکستان و ایران و دیگر کشورها تقسیم می‌شود. بخش درون‌مرزی را شعر شاعرانی تشکیل می‌دهد که در دهۀ شصت در سایۀ حاکمیت جمهوری دموکراتیک افغانستان در کابل زندگی می‌کردند. این‌ها اغلب از شاگردان واصف باختری به شمار می‌روند و بیشتر آنان، تمثیلی و با زبان نمادین سخن می‌گفتند (مظفری، ۱۳۹۳: ۸۸).
شاخۀ سوم شعر مقاومت در ایران با انتشار پیام مهاجر در سال ۱۳۵۸ ش / ۱۹۷۹ م که از سوی کانون مهاجر نشر شد، شکل گرفت. در این جریده شعرها و داستان‌های مقاومت منتشر می‌شد. شعرها از سید عسکر موسوی، با نام مستعار «ع. کابلی» بود که بعدها در کتابی به نام شعر سرخ چاپ شد. «از نظر قالب نیمایی بود و بیانی آتشین و انقلابی و شعارگونه داشت» (همان: ۹۰).
محمدکاظم کاظمی و محمدآصف رحمانی در سال ۱۳۷۰ ش / ۱۹۹۱ م دفتر اول شعر مقاومت را منتشر کردند. در این دفتر از نوزده شاعر که اغلب جوان بودند، در ۱۳۵ صفحه شعرهایی با حال و هوای مقاومت جمع‌آوری شده است (کاظمی و رحمانی، ۱۳۷۰: ۳).
و اما در بخش داستان و رمان پایداری، به باور محمدحسین محمدی، پژوهشگر و داستان‌نویس معاصر، داستان‌نویسانی که از نیمۀ دوم دهۀ هفتاد شمسی به صحنه آمدند، رویکردهای متفاوت داشته‌اند. آنان داستان مقاومت، داستان جنگ و ضد جنگ نوشته‌اند. از جمله خود او داستانی دارد که آن را می‌توان در شمار ادبیات مقاومت دانست (محمدی، ۱۳۹۶).
محمدجواد خاوری، پژوهشگر و داستان‌نویس معاصر، بر این باور است که با توجه به تعریف ادبیات مقاومت و پایداری، اغلبِ آثار داستانی هزاره‌ها را می‌توان زیر این عنوان جا داد، چون بیشتر بر محور مقاومت، پایداری و اعتراض می‌چرخند. آثار آنان متأثر از وضع نابسامان تبعیض و فشارهای گوناگون بوده است و دغدغۀ اکثر نویسندگان هزاره، مسألۀ جنگ، تجاوز خارجی و تبعیض بوده است. البته ممکن است نگاه به جنگ جانبدارانه باشد و به عنوان جهاد مطرح شود، یا به عنوان ضد جنگ که فرد به پیامدهای آن نظر منفی داشته باشد (خاوری، ۱۳۹۶).
نقش شاعران و نویسندگان هزاره در ادبیات مقاومت: در سال ۱۳۷۲ ش / ۱۹۹۳ م سید ابوطالب مظفری و سید نادر احمدی، دفتر دوم شعر مقاومت را نشر کردند. این دفتر در ۳۱۱ صفحه، از لحاظ حجم و مشارکتِ بیشتر شاعران، نسبت به دفتر اول متفاوت بود. در دفتر اول از نوزده شاعر، هفت شاعر آن هزاره بودند. دفتر دوم را شعرهایی از چهل شاعر تشکیل می‌داد که اغلب هزاره بودند. به عبارت دیگر، سه چهارم شاعران شعر مقاومت در ایران، شاعران هزاره و اغلب محصلان علوم دینی و طلبه بودند، مانند سید نادر احمدی، محمدتقی اکبری، عبدالاحد بهادری، قنبرعلی تابش، محمدسرور تقوی، محمود جعفری، سیمین حسن‌زاده، سید حمید حسینی، سُها رائد، عبدالحکیم رضایی، سید موسی زکی‌زاده، محمدشریف سعیدی، محسن سعیدی، محمدصادق عادلی، سید حیدر علوی‌نژاد، محمدحسین فیاض، سید محمدضیا قاسمی، سید فضل‌الله قدسی، محمدنعیم کمالی، سیدفاضل محجوب، سید ابوطالب مظفری، سید مظفر موسوی، سید میرحسین مهدوی و علی یعقوبی (احمدی و مظفری، ۱۳۷۲: ۴ تا ۸). در سال‌های بعد جوانان بیشتری چون سید رضا محمدی، زهرا حسین‌زاده، سید الیاس علوی (کاظمی، ۱۳۸۴)، شکریه عرفانی، مینا نصر، زهرا زاهدی، محمدبشیر رحیمی، حمید مبشر و دیگران به این جریان پیوستند (مظفری، ۱۳۹۳: ۹۱). در واقع اصطلاح ادبیات مقاومت با چاپ این دو دفتر در افغانستان بر سر زبان‌ها افتاد (مظفری، ۱۳۹۶).
در حوزۀ شعر دادخواهی، در دهۀ نود با افزایش وخامت اوضاع افغانستان و گسترش انتحار، کشتار و شکل‌گیری اعتراضات و دادخواهی‌های نوین، پنج مجموعۀ اعتراضی و دادخواهانه با آثار شاعران افغانستان، و اغلب شاعران هزاره، به نشر رسید. دفتر اول، با عنوان این‌جا کویته است (سوگ‌سروده‌های شاعران در واکنش به نسل‌کشی هزاره‌های کویته در پاکستان) به کوشش محمدحسین فیاض در بهار ۱۳۹۲ ش در کویته به چاپ رسید. دفتر دوم با عنوان پوسته‌ای با خشاب خالی (شعر دادخواهی افغانستان) به کوشش محمود جعفری در سال ۱۳۹۴ ش در کابل منتشر شد. سه دفتر دیگر در واکنش به حادثۀ خونین دهمزنگ در دوم اسد ۱۳۹۵ که منجر به کشته‌شدن ۸۶ تن از تحصیل‌کردگان دانشگاهی شد، به وسیلۀ شاعران افغانستان و حتی شاعران ایرانی و یک شاعر امریکایی سروده شده و چاپ شد. این کتاب‌ها عبارت بودند از: فریاد روشنایی، به کوشش محمدبشیر رحیمی و محمدحسین فیاض با آثار ۷۵ شاعر در ۱۹۷ صفحه (رحیمی و فیاض: ۱۳۹۵: ۴ تا ۸)، آیه‌های روشنایی، به کوشش روح‌الله واعظی در ۱۶۶ صفحه (جمهوری سکوت (۱)، ۱۳۹۶) و هر روز خون تازه طلب می‌کند ز ما به کوشش علی یعقوبی در ۱۲۰ صفحه (جمهوری سکوت (۲)، ۱۳۹۶).
از نیمۀ دوم دهۀ هفتاد به بعد، داستان‌نویسان هزاره مانند سید اسحاق شجاعی، محمدجواد خاوری، محمدحسین محمدی، محمدآصف سلطان‌زاده، حسین حیدربیگی، علی پیام، حسین رهیاب، تقی واحدی، عبدالواحد رفیعی و دیگران، کسانی بودند که بیشترین آثار اعتراضی با مایه‌های مقاومت، جنگ، مهاجرت و داستان‌های ضد جنگ را نوشتند که در قالب کتاب‌های متعدد داستان و رمان نشر شده‌است (مظفری، ۱۳۹۶). خصوصاً در کتاب‌های مهاجران فصل دلتنگی و میراث شهرزاد در افغانستان به کوشش سید اسحاق شجاعی، سنگ ملامت به کوشش محمدجواد خاوری و علی پیام و نمایه از محمدحسین محمدی، داستان‌های مقاومت به خوبی بازتاب یافته است (رهیاب، ۱۳۹۶). برای نمونه داستان‌های «نگاه معصوم» از مرتضی آل طه (نام مستعار سید اسحاق شجاعی)؛ «زندگی» و «عکس‌ها» از تقی واحدی؛ «کبوتری در کوچۀ شب» از سید اسحاق شجاعی و «حوض تشنه» از سید ابوطالب مظفری در مجموعۀ مهاجران فصل دلتنگی جزء داستان‌های مربوط به مقاومت هستند. در مجموعۀ سنگ ملامت داستان‌هایی «چون کبوترها پرواز می‌کنند» از میرزا حسین بلخی (رهیاب)؛ «تلاشی» از نوروزعلی حقجو؛ «تابوت» از جواد خاوری؛ «گرداب» از عزیز حامدی؛ «نشان شهرم» از عبدالملک شفیعی؛ «نگاه آخر» از طالب‌حسین موحد از این نوع آثار هستند (همان).
منابع: احمدی، سید نادر و مظفری، سید ابوطالب. (۱۳۷۲). شعر مقاومت (دفتر دوم). تهران: حوزه هنری؛ پیرانی، کیارش. (۱۳۹۶). «آشنایی با ادبیات پایداری (ادبیات مقاومتی)». وبلاگ ادبستان شعر و هنر. بازیابی ۲۵ دلو ۱۳۹۶. vidah.rozblog.com؛ جمهوری سکوت (۱). (۲۰۱۶). «کتاب آیه‌های روشنایی توسط نشر واژه منتشر گردید تا یاد شهدای روشنایی جاودان گردد». در فیس‌بوک [صفحه جمهوری سکوت]. دسترسی در ۱۱ حوت ۱۳۹۶؛ جمهوری سکوت (۲). (۲۰۱۶). «از چاپ برآمد: هر روز خون تازه طلب می‌کند ز ما». در فیس‌بوک [صفحه جمهوری سکوت]. دسترسی در ۱۱ حوت ۱۳۹۶؛ خاوری، محمدجواد. (۱۳۹۶). مصاحبۀ اینترنتی محمدحسین فیاض با محمدجواد خاوری. ۱۰ حوت ۱۳۹۶؛ رحیمی، بشیر و فیاض، محمدحسین. (۱۳۹۵). فریاد روشنایی. کابل: تاک؛ رهیاب، حسین. (۱۳۹۶). مصاحبۀ اینترنتی محمدحسین فیاض با حسین رهیاب. ۱۲ حوت ۱۳۹۶؛ سیدحیدری، بتول. (۱۳۹۶). مصاحبۀ اینترنتی محمدحسین فیاض با بتول سیدحیدری. ۸ حوت ۱۳۹۶؛ شاهد، نوید و غیاثی‌راد، داوود و ذبیحی، علی. (۱۳۹۱). «ادبیات پایداری». سایت تبیان. بازیابی ۲۵ دلو ۱۳۹۶. www.tebyan.net؛ شجاعی. سید اسحاق. (۱۳۹۸). مصاحبۀ حضوری زهرا حسین‌زاده با سید اسحاق شجاعی. ۶ سنبله ۱۳۹۸؛ کاظمی، محمد کاظم و رحمانی، محمدآصف. (۱۳۷۰). شعر مقاومت افغانستان (دفتر اول). تهران: حوزه هنری؛ کاظمی، محمدکاظم. (۱۳۸۴). «شعر مقاومت در افغانستان». سایت محمدکاظم کاظمی. بازیابی ۱۰ حوت ۱۳۹۶.www.mkkazemi.com؛ کاظمی، محمدکاظم. (۱۳۸۷). «کودتای هفت ثور افغانستان و شعر مقاومت». سایت بی‌بی‌سی. بازیابی ۱۰ حوت ۱۳۹۶. www.bbc.com؛ محمدی، محمدحسین. (۱۳۹۶). مصاحبۀ اینترنتی محمدحسین فیاض با محمدحسین محمدی. ۵ حوت ۱۳۹۶؛ مظفری، سید ابوطالب. (۱۳۹۳). پایتخت پری‌ها: شعر معاصر افغانستان. تهران: انجمن شاعران ایران؛ مظفری، سید ابوطالب. (۱۳۹۶) مصاحبۀ اینترنتی محمدحسین فیاض با سید ابوطالب مظفری. ۱۲ حوت ۱۳۹۶؛ نادری، پرتو. (۱۳۹۵). «شعر مقاومت ردایی نیست که آن را بر اندام هر شاعری آویخت». [گفت‌وگوی مجیب مهرداد با پرتو نادری]. سایت روزنامۀ هشت صبح. بازیابی ۲۷ دلو ۱۳۹۶. 8am.af؛ نادری، پرتو. (۱۳۹۶). «سه عقرب و شعر پایداری». سایت خراسان زمین. بازیابی ۲۵ دلو ۱۳۹۶.www.khorasanzameen.net.
