اتنوگرافی هزاره ها و انقلاب ثور
کتاب، قوم‌شناسی و جغرافیا
مؤلف: حسین رهیاب (بلخی)
جلد اول، ویراست دوم
گردآورندۀ این اثر محمدعوض نبی‌زاده کارگر، عضو کمیتۀ مرکزی حزب دموکراتیک خلق افغانستان است. اتنوگرافی هزاره‌ها و انقلاب ثور را ریاست نشرات و امور فرهنگی وزارت امور اقوام و قبایل در سال ۱۳۶۵ ش منتشر کرده است، در ۵۷ صفحه با شمارگان ۳۰۰۰ نسخه.
نویسنده در پیشگفتار، توصیف بسیار مختصری از تلاش حکومت جمهوری دموکراتیک افغانستان در ایجاد برابری میان اقوام کشور آورده است. «موقعیت و وضعیت جغرافیایی» اولین مبحث کتاب است و در آن اوضاع جغرافیایی هزاره‌جات بررسی شده‌است. «کوه‌های زیبا و مشهور آن» دومین عنوان است و در آن برخی از کوه‌ها و چند کوتل مشهور معرفی شده است. بخش بعدی «دریا و دریاچه‌ها» است و در آن سه رود بامیان، یکه‌اُولنگ و هلمند معرفی شده است. در بخشِ «نباتات و گیاهان طبیعی و طبی» نام برخی از گیاهان آمده است. نویسنده در ادامه وضع تاریخی هزاره‌جات را با اشاره به کشتارها و مظالم حکام گذشتۀ کشور بررسی کرده و به تلاش و فعالیت صادقانۀ هزاره‌ها برای خدمت به کشور از زبان جریدۀ «پرچم» استناد کرده است. «وضع اقتصادی هزاره‌گان» بخش بعدی است که به سختی‌های زندگی مردم اشاره دارد. در بخش «تجارت» نویسنده بدون ذکر عوامل و دلایل، به ابتدایی بودن امور اقتصادی در هزاره‌جات تکیه کرده است. «بخش فرهنگی» عنوان دیگر کتاب است و در پایان نمونه‌هایی از فرهنگ عامیانه آمده است.
نویسنده در بخش اتنوگرافی قوم هزاره، با بومی دانستن هزاره‌ها در کشور، آن‌ها را به ۱۲ دای تقسیم کرده است. او با ذکر مناطق سکونت هر دای، از شاخه‌های مختلف آن در هر منطقه نام برده است. در پایان به کوچ اجباری تعدادی از هزاره‌ها در زمان امیر عبدالرحمان خان به شمال کشور اشاره کرده و مناطق سکونت آن‌ها را معرفی کرده است. آخرین عنوان این کتاب «وضع خلق هزاره بعد از انقلاب ثور» است که در ابتدا گذری مختصر به وضعیت گذشته و سیاست کشورهای دیگر در افغانستان برای رسیدن به منافع خود دارد و سپس با تجلیل از شاه امان‌الله به دلیل ایجاد ارتباط با شوروی، آن را مهم‌ترین قدم برای «انقلاب ۷ ثور ۱۳۵۷» می‌داند که به نظر او حاصل خواست و ارادۀ همۀ مردم افغانستان و خصوصاً هزاره‌ها بوده است.
نویسنده در ادامۀ این بخش به برخی از خدمات و توجهات حزب دموکراتیک خلق به «ملت هزاره» اشاره کرده و تأسیس «شورای مرکزی مردم زحمتکش ملیت هزاره» را قدمی بزرگ و حاصل کار و عمل انقلاب و حزب دموکراتیک خلق افغانستان به شمار آورده است. پایان‌بخش این قسمت، نوید نویسنده برای از بین رفتن تبعیض‌ها و باز شدن درِ همۀ مراکز تحصیلی بر روی مردم هزاره است.
محمدعوض نبی‌زاده، پژوهشگر و فعال سیاسی متولد ۱۳۲۸ ش در قریۀ توپ شاهی ولسوالی پنجاب است. او عضو کمیتۀ مرکزی حزب دموکراتیک خلق افغانستان بود. از او آثار و مقالات چندی منتشر شده است.
منبع: نبی‌زاده کارگر، محمدعوض. (۱۳۶۵). اتنوگرافی هزاره‌ها و انقلاب ثور. کابل: وزارت امور اقوام و قبایل، ریاست نشرات و امور فرهنگی.
