امام کلان /Emâm_Kalân/

بنای تاریخی در غرب شهر سرپل

مؤلف: حسین رهیاب (بلخی)

جلد اول، ویراست دوم

امام کلان، بنایی قدیمی در غرب شهر سرپل، مرکز ولایت سرپل است. این بنا در منطقه‌ای به همین نام قرار دارد. امام کلان حدود ۱۲۰۰ متر با مرکز شهر فاصله دارد و محل مراجعۀ مردم است. امام کلان در برابر امام خُرد (یحیی بن زید) به کار می‌رود که مدفن او در شرق همین شهر (دشت اَرغَوِی) قرار دارد (بیوار، بی‌تا).

دربارۀ صاحب این مدفن نظریات متفاوتی وجود دارد. برخی مردم سرپل آن را متعلق به کسی می‌دانند همانند امام خُرد، که اسمش یحیی، پسر محمد‌باقر، امام پنجم شیعیان است. برخی دیگر آن را متعلق به دو نفر به نام‌های ابوالفضل و ابراهیم دانسته‌اند که به نوشتۀ تاریخ‌نامۀ طبری ترجمۀ بلعمی، آن دو، برادران رضاعی یحیی بوده‌اند. به عقیدۀ نویسندۀ روضة‌الصفا آنان از جمله یاران یحیی بوده‌اند که همراه او به سرپل آمده‌اند و در نبرد با دشمنان یحیی کشته شده‌اند و در محل فعلی دفن شده‌اند (عظیمی، ۱۳۹۰). نویسندۀ آفتاب جوزجان این قبر را مربوط به فردی به نام سید محمد ماهروی جوزجانی می‌داند که به نوشتۀ او نَسَبَش مشخص نیست (احمدی‌نژاد، ۱۳۸۶: ۱۰۶). میرحسینی نوشته است که دو تن از برادران یحیی به نام‌های ابوالفضل و ابراهیم او را همراهی می‌کردند که با وی در منطقۀ اَرْغُویْ کشته شدند. اجساد آنان همانند جسد یحیی، تا زمان ظهور ابومسلم بر دروازۀ جوزجان بر دار بوده است. ابومسلم خراسانی این اجساد را پایین آورد و دفن کرد (میرحسینی، ۱۳۹۵: ۱۲۶، ۱۲۷ و ۱۲۸).

بنای امام کلان در گوشه‌ای از شهر است. محوطۀ بنا زمین بزرگی به صورت چهارگوش است که ساختمان در وسط آن قرار دارد. بنای امام کلان با وجود شهرت آن، ظاهراً کمتر مورد توجه قرار داشته و آسیب‌دیدگی‌های آن در طول سده‌های گذشته مرمت نشده است.

با توجه به آثار باقی‌مانده، این بارگاه روزگاری نمونۀ خوبی از تزئینات گچ‌بری دورۀ سلجوقی بوده است. کتیبه‌ها تقریباً از بین رفته است و خوانده نمی‌شود. قسمتی از محراب گچی و تزئینات کتیبه موجود است که ظاهراً روی آن آیات قرآن نوشته شده است. کتیبۀ دیگری روی طاقی که مدخل حجره را از طرف کفشکن احاطه کرده، وجود دارد که با دیگر کتیبه‌های مزارات سرپل تفاوت دارد. این کتیبه به خط نسخ روشن نوشته شده است، اما جز «ماه شعبان… ۹» چیز دیگری از آن خوانده نمی‌شود. در هر دو طرف طاق درِ کفشکن آثار نقاشی به رنگ سرخ دیده می‌شود. این تزئینات به شکل گچ‌بری طوماری گُل‌دار است. گویا این بنا در اوج آبادی خود کاملاً آذین بسته بوده است. بر این اساس، کتیبۀ نَسخ سرپل به احتمال زیاد به تاریخ بعد از ۵۰۰ هجری (۱۱۰۶ م) مربوط است (بیوار، بی‌تا).

محوطۀ بزرگ امام کلان، یکی از قبرستان‌های مردم سرپل است. برخی از مشاهیر و بزرگان سرپل و از جمله محمد‌عظیم عظیمی (شاعر و ادیب مشهور منطقه) در کنار امام کلان دفن شده‌اند. این قسمت از شهر سرپل به مناسبت وجود این مکان به «امام کلان» مشهور است (یارقین، ۱۳۹۶).

منابع: احمدی‌نژاد، سید حسن. (۱۳۸۶). آفتاب جوزجان. قم: الذاکرین؛ بیوار، ا. د. ه‍. (بی‌تا). «یادگارهای تاریخی دورۀ سلجوقی در سرپل باستان». ترجمۀ میرحسین شاه. بازیابی ۱۹ حوت ۱۳۹۶. سایت بنیاد اجتماعی و فرهنگی بیانی. bayanifoundation.com؛ عظیمی، عبدالعزیز. (۱۳۹۰). «مزار امام‌زاده یحیی در سرپل (انبار) شمال افغانستان». وبلاگ بولوت. بازیابی ۱۹ حوت ۱۳۹۶. bayanifoundation.blogfa.com؛ میرحسینی، علی‌نقی. (۱۳۹۵). ریشه‌های تاریخی حضور سادات و علویان در افغانستان. قم: دلیل‌ما؛ یارقین، محمدحلیم. (۱۳۹۶). «به مناسبت بیست و هفتمین سال وفات فرهیخته مرد ادب و دانش _ الحاج استاد قاری محمد عظیم عظیمی». سایت کتابخانه آنلاین یارقین. بازیابی ۲۵ حمل ۱۳۹۷. www.yarqin.info.