اپسقال/Apsaqâl/
مقام دولتی و کنایه از شخص کلان‌کار
مؤلف: محمدحسین فیاض
جلد اول، ویراست دوم
اپسقال / اَسْپَقال / اَسْتَقال / اَرْسَقال / اَسْقال / اَفْسَقال / اَبْسَقال، صفت کسی‌است که خود را عقل کل می‌داند و راجع به هرچیزی اظهار نظر و در هرکاری دخالت می‌کند. صفت یاد شده را برای کسانی به‌کار می‌برند که مدعی انجام کاری هستند که بزرگ‌تر از شأن و خارج از توانشان است. اطرافیان آنان را از انجام کار ممانعت کرده و می‌گویند: «اَسْقَلَّه نَکو» یا «تو خیلی اَبْسقالی»، یا «اَسْتَقْلَه، زیاد کَدی». محمدجواد خاوری، با توجه به یک ضرب‌المثل، اَبْسقال را به ریش‌سفید، نظردهنده و تصمیم‌گیرنده معنا کرده است. «اَبْسَقال کِه کَلو شُد، قُول بیرو موشَه» (ریش‌سفید که زیاد شد، دِه ویران می‌شود؛ بهتر است در هرکار تصمیم‌گیرنده یک نفر باشد، تا بر اثر اختلاف نظرات یا عدم تمرکز مسئولیت، مشکلی پیش نیاید) (خاوری، ۱۳۹۵: ۶۵).
الفنستون در «هزاره‌ها و ایماق‌ها» می‌نویسد: «هر قریه رهبری دارد که به نام اوقی یاد می‌شود و یک یا دو نفر بزرگ‌سال که به لفظ ترکی افسقال (یا اپسقال) گفته می‌شود (مانند سپین‌ژیر و ریش‌سفید، در فارسی به صورت تحت‌اللفظ ریش‌سفید معنی می‌دهد) همه وابسته به سلطان هستند» (نائل، ۱۳۹۷، ج ۳: ۸). اپسقال و دیگر واژه‌های یادشده ریشۀ ترکی دارد. در زبان ترکی به ریش‌سفید، بزرگ‌تر و سر دسته، «آق‌سقال» گفته می‌شود (فرهنگ عمید). چنان‌که آق‌سقال سلطان‌محمد و ملا علی‌اصغر از طایفۀ حاجی خان از کسانی بودند که امیر عبدالرحمان خان پیش از تسخیر هزاره‌جات به آنان نامه نوشته بود و آن‌ها را به اطاعت از حکومت فراخوانده بود (کاتب، ۱۳۹۳، ج ۳، ب ۱: ۸۱۵).
تلفظ این اصطلاح در مناطق مختلف هزاره‌جات فرق دارد ولی مفهوم آن مشابه است. در شارستان قریۀ کَوُک‌دَرَه، اَبْسَقال (برهانی شارستانی، ۱۳۹۶)؛ در قریۀ اَلَودال شارستان، اَسْپَقال (صفری، ۱۳۹۶)؛ در قول‌خویشِ بهسود، اَرْسَقال (رجایی، ۱۳۹۶)؛ در حصۀ دوم بهسود و شهر بامیان، اَسْتَقال (ابراهیمی، ۱۳۹۶؛ برهانی بامیانی، ۱۳۹۶)؛ در ناهور، اَسْقال؛ در بلخاب، اَفْسَقال و اَبْسقال (شفق، ۱۳۹۶) گفته می‌شود.
منابع: ابراهیمی، علی‌رضا. (۱۳۹۶). مصاحبۀ اینترنتی محمدحسین فیاض با علی‌رضا ابراهیمی. ۱۰ عقرب ۱۳۹۶؛ برهانی، عبدالعلی. (۱۳۹۶). مصاحبۀ اینترنتی محمدحسین فیاض با عبدالعلی برهانی. ۱۰ عقرب ۱۳۹۶؛ برهانی شارستانی، محمدعلی. (۱۳۹۶). مصاحبۀ اینترنتی محمدحسین فیاض با محمدعلی برهانی شارستانی. ۱۰ عقرب ۱۳۹۶؛ خاوری، محمدجواد. (۱۳۹۵). امثال و حکم مردم هزاره. چاپ دوم. تهران: عرفان؛ رجایی، محمدسرور. (۱۳۹۶). مصاحبۀ اینترنتی محمدحسین فیاض با محمدسرور رجایی. ۱۰ عقرب ۱۳۹۶؛ شفق، عبدالعلی. (۱۳۹۶). مصاحبۀ اینترنتی محمدحسین فیاض با عبدالعلی شفق. ۱۰ عقرب ۱۳۹۶؛ صفری، گل‌اندام. (۱۳۹۶). مصاحبۀ اینترنتی محمدحسین فیاض با گل‌اندام صفری. ۱۰ عقرب ۱۳۹۶؛ فرهنگ عمید. واژه‌یاب، www.vajehyab.com، بازیابی ۲ میزان ۱۳۹۸؛ کاتب، فیض‌محمد. (۱۳۹۳). سراج‌التواریخ، جلد سوم. بخش یک. تهران: عرفان؛ نائل، حسین. (۱۳۹۷). مسائل هزاره. جلد سوم، چاپ اول. کابل: بنیاد اندیشه.
