بالاحصار بلخ

مکان باستانی در بلخ

مؤلف: محمدحسین فیاض

جلد اول، ویراست دوم

بالاحصار بلخ از آثار تاریخی بلخ باستان است و در شمال شرقی این شهر موقعیت دارد. بالاحصار در گذشته بسیار وسیع و مجلل بوده است و تاکنون هم آثاری از برج و باروی مستحکم آن وجود دارد. در نزدیکی ورودی بالاحصار منار بزرگی است که بخش فوقانی آن خراب شده است (محمود، ۱۳۹۲).

بالاحصار بلخ به «شهر اندورن» نیز شهرت دارد. شهر درون اگر بر بالای تپه‌ای ساخته می‌شد، به آن بالاحصار می‌گفتند مانند بالاحصار غزنی و کابل (مفتاح، ۱۳۸۶: ۱۳۴). شهر اندرون را از شباهت‌هایی که با بالاحصار مرو دارد، از بناهای دوران پیشدادیان و کیانیان و همان باکتریس مرکز هزارشهر دانسته‌اند. کاوش‌های باستان‌شناسان اخیر نیز پیشینۀ آن را دست کم تا دورۀ هخامنشیان (۳۳۰ تا ۵۵۰ پیش از میلاد) تأیید می‌کند. این دژ باستانی از پخسه و خشت خام ساخته شده است؛ در یک کیلومتری شمال باغ مرکزی شهر بلخ موقعیت دارد و از سوی شرق با کشتزارها و از غرب با خانه‌های مسکونی همجوار است (خلیق، ۱۳۹۴: ۷۴).

دیوار دور شهر احتمالاً میراثی از دورۀ هخامنشی است. در ساخت دیوار مدور کنونی  مربوط به دورۀ تیموری، از مصالح باروی عظیم یونانی استفاده شده است. این دیوار در سال‌های ۲۰۶ تا ۲۰۸ م، در برابر تهاجم آنتیوخوس سوم سلوکی ایستادگی کرد. همچنین از دورۀ یونانی دیوار بزرگی باقی مانده است که ویرانه‌های آن به طول ۶۰ کیلومتر هنوز برجاست. این دیوار به منظور جلوگیری از تاخت‌وتاز چادرنشینان در طول مرز شمالی ساخته شده بود (محمود، ۱۳۹۲).

بر اساس نوشتۀ یعقوبی (متوفى بعد ۲۹۲ ق)، شهر بلخ در قرن سوم هجری / قرن نهم میلادی شهری بزرگ و با عظمت بوده که دو دیوار بیرونی و درونی داشته‌است. این شهر در گذشته‌ها سه دیوار داشته است. حاکمان بلخ پیرامون قریه‌ها، آبادی‌ها و کشتزارهای بلخ دیوار عظیمى کشیده بوده‌اند با دوازده دروازه؛ طوری که از یک دروازه تا دروازۀ دیگر آن ۱۲ فرسخ (حدود ۷۰ کیلومتر) فاصله بوده‌است. در بیرون این دیوار‌، آبادی و کشتزار و قریه‌اى نبوده و فقط ریگستان بوده‌است و دیوار دوم پیرامون محله‌هاى کنارۀ شهر بوده است با چهار دروازه. از دیوار اعظم تا دیوار دوم پنج فرسخ (حدود ۳۰ کیلومتر) فاصله بوده ‌است. در کنار شهر مرکزی (شهر اندرونی = بالاحصار) دیوار دیگری بوده که با دیوار شهر (دیوار دوم) یک فرسخ (حدود ۶ کیلومتر)‌ فاصله داشته است. «نوبهار»، جایگاه برمکیان در کنار دیوار شهر مرکزی قرار داشته است. از دروازۀ دیوار شهر مرکزی تا دروازۀ مقابل آن یک فرسخ بوده‌است. بنابراین، مساحت کل شهر مرکزی (بالاحصار) بلخ سه میل در سه میل (حدود ۵ کیلومتر در ۵ کیلومتر)‌ بوده‌ است (یعقوبی، ۱۴۲۲: ۱۱۶ و ۱۱۷). معبد نوبهار در حدود یک میلی شهر مرکزی (بالاحصار) بلخ واقع است (طبری، ۱۳۸۷، ج ۷: ۴۱).

در سال ۱۳۰۲ ش فوشه، باستان‌شناس فرانسوی در بالاحصار بلخ پژوهشی انجام داد و در آن یک انبار آب و نیمۀ یک برج پیدا کرد که از خشت پخته ساخته شده بودند. در سال ۱۳۰۳ ش ژوزف هاکن باستان‌شناس دیگر فرانسو‌ی و فوشه به پژوهش ادامه دادند و در آن محل یک نیایشگاه بودایی پیدا کردند. در سال ۱۳۲۸ ش، شلومبرژه، باستان‌شناس دیگر فرانسوی، پارچه‌های سفالی لعابی و بی‌لعاب از دوره‌های یونانی – باختری، کوشانی و اسلامی و سکه‌های قدیمی را به دست ‌آورد. در سال ۱۳۳۳ ش یک مهندس فرانسوی به نام بوبو در بخش پایینی دیوارهای بالاحصار، پژوهش‌هایی انجام داد و روشن ساخت که دیوار آن، ۳ متر عرض و بیشتر از ۲۰ متر طول دارد (خلیق، ۱۳۹۴: ۷۶).

 از سال ۱۳۸۴ ش مطالعات و کاوش‌های باستان‌شناسانه از سوی گروه مشترک باستان‌شناسان افغانستان و فرانسه در بالاحصار بلخ به گونۀ منظم جریان دارد. در خزان سال ۱۳۸۵ ش در جریان کاوش‌ها، ستون گِلی، خشت‌های خام پراکنده به اندازه ۱۰ در ۲۳ در ۲۳ سانتی‌متر، خشت‌های پخته‌ای به اندازه‌های ۵ در ۳۳در ۳۳ و ۵ در  ۳۵ در ۳۵ سانتی‌متر، چراغ روغنی به رنگ آبی، کوزه و آفتابۀ سفالی و پارچه‌های ظرف‌های سفالی دیگر، مهره‌های شکسته با طرح‌های ظریف خطی و سه سکۀ زنگ‌زده و نیز دو اسکلت انسان با قدهای ۱۶۰ سانتی‌متر که سر به شمال و رو به قبله دفن شده بودند و در کنار آن‌ها دو انگشتر زنگ‌زده و بدون نگین با قطر ۱۰ میلی‌متر به دست آمد. همچنان در آن‌جا اتاقی از خشت پخته و گودالی مربع‌شکل از خشت پخته با ژرفای ۵۰، درازای ۶۵ و پهنای ۵۴ سانتی‌متر نمایان است که در دهانه‌های آن مقداری خاکستر دیده می‌شود و گمان می‌رود که آتشکده بوده است (همان، ۱۳۹۴: ۷۶ و ۷۷).

در طول سه دهه جنگ و بی‌توجهی مقامات محلی، بالاحصار بلخ آسیب فراوان دیده و وضعیت مطلوبی ندارد. مردم در اطراف بالاحصار، دست به اعمار خودسرانۀ خانه زده‌اند و صدها نمره زمین، به صورت غیرقانونی به آن‌ها داده شده است (محمود، ۱۳۹۲).

منابع: خلیق، صالح‌محمد. (۱۳۹۴). ساحه‌های باستانی و بناهای تاریخی بلخ. تهران: انجمن نویسندگان بلخ؛ طبری، ابن جریر. (۱۳۸۷ق). تاریخ طبری (تاریخ الرسل والملوک). جلد ۷. چاپ دوم. بیروت: دارالتراث؛ محمود، شاه محمود. (۱۳۹۲). «بالاحصار بلخ». وبلاگ افغانستان فردا. بازیابی ۱۲ میزان ۱۳۹۶. afghanistanefarda.blogfa.com؛ مفتاح، الهامه. (۱۳۸۶). جغرافیای تاریخی بلخ و جیحون و مضافات بلخ. چاپ دوم. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی؛ یعقوبی، احمد بن اسحاق. (۱۴۲۲). البلدان. بیروت: دارالکتب‌العلمیه.