آخومچی /Âxumĉay/
نوعی رقص
مؤلف: محمدحسین فیاض
جلد اول، ویراست دوم
آخومچی (آخومچای، آخُوچَی) یک نوع رقص دخترانه است و به وسیلۀ زنان و خصوصاً دختران جوان در جشن‌ها و طوی‌ها اجرا می‌شود. این رقص به حالت نشسته است. دختران دست‌ها را بالای کندۀ زانو قرار داده و به حرکت شروع میکنند. گاهی این رقص به حالت دو نفری و همراه با رقابت است. این دو شخص به عنوان دو رقیب روبه‌رو شده و در اثنای حرکت، اشعار و کلماتی را بسیار با حرارت نثار همدیگر میکنند (عطایی، ۱۳۹۶؛ مجاهد، ۱۳۹۶).
زمانی که کلمات یکی از آن‌ها تمام شد، سکوت او به معنای پذیرفتن شکست از رقیب است و رقیب با افتخار می‌گوید: «او را قُومیسَه کردم» (شکست دادم). برخی از اصطلاحات و ریتم آخوچی چنین است: «آخو چَی دَلمچَی / دَلمچَی خمیر کَدَه / آ اُشتُر باغ ما / سه قولاده بار ما» (مجاهد، ۱۳۹۶) و در برخی مناطق این جملات موزون بیان می‌شود: آخوم / آخوم، تی‌ئی /تُخوم، آخوم / آخوم، پیچه لخشوم، آخوم / آخوم، آغه رفته سرگُم (موسوی، ۱۳۹۸).
زمانی که دو قُودْغُو (مادران داماد و عروس) رو‌به‌روی‌هم قرار گیرند، مادر داماد در تعریف از پسرش می‌گوید: «ابرویِ کمان دارد / چشمان ِ سیاه دارد / رخِ مهتاب / قدِ چنار» و مادر عروس نیز در تعریف از عروس از زیبایی قد، اندام، لباس و زیور‌آلات او یاد می‌کند (مجاهد، ۱۳۹۶) و یا جملاتی مانند این‌ها بیان می‌شود: «آخُوما / آخوتو، آخُوچَی/ آخُوا!، آخُوا/ آخُوچَی، یک خانه/ دو دَرگَه، تو دَر مَه/ مَه دَر تو».
«آلْ‌خُوم، آلْ‌خُوم، آلْ‌خُوم، آلْ‌خُوم / آلْ‌خُوم، راه آباده / آلْ‌خُوم تایْ‌لو، خاکباده / آلْ‌خُوم، چُو و شمشادَه / آلْ‌خُوم، شانَه شمشادَه».
حفیظ‌الله شریعتی، نویسنده و پژوهشگر، آخومچی را زمانی می‌داند که قُودْغُو در جای خود روی تخت بنشیند. بعد فوری چای با بُسراغ پیش رویش گذاشته می‌شود و در این وقت یک عده از دختران جوان پیش می‌آیند و نوعی رقص محلی را که به نام آخومچی مشهور است، اجرا میکنند. در این نوع رقص دختران دو نفر دو نفر با هم مقابل می‌شوند و با حرکات خاص و پایکوبی به طور نشسته و با تکرار جملات یاد شده هنرنمایی میکنند (خبرگزاری هزاره، ۱۳۹۶).
حسین نائل در مسائل هزاره، جلد پنجم، رسم آخومچی در پیش قودغو را توضیح می‌دهد و به گفتۀ او دختران جوان از این اصطلاحات استفاده میکنند: «اخوما، اخوتو، اخوچی / اخو، اخو، اخوچی / اخو راه ره باده / اخو تاله خاکباده» (نائل، ۱۳۹۷: ۶۴).
اصطلاحات به کار رفته در آخوچی، معمولاً دارای معنا نیستند و نوع آن‌ها به منطقه بستگی دارد (عطایی، ۱۳۹۶). آخومچی در هزاره‌جات قدمتی بسیار دارد. زینب رضایی از درۀ اژدر بامیان می‌گوید: «در گذشته‌های دور، زنان در بامیان روز نوروز را با رقص‌های مخصوص خودشان تجلیل می‌کردند، نان فتیر (که با شیر، تخم‌مرغ و قیماق خمیر می‌شود) پخته می‌کردند؛ سال‌نوی می‌رفتند؛ بعد از چاشتِ نوروز در یک جای جمع می‌شدند؛ یکی از زنان خوش‌تیپ را لباس مردانه می‌پوشاندند؛ از پشم بز و گوسفند برای او ریش و بروت می‌ساختند؛ وی را صاحب کندوی گندم خطاب کرده دورش پِیشْپُو می‌کردند، غَمْبُور می‌زدند، آخوچی می‌کردند و غِیچَک می‌نواختند» (رجا، ۱۳۹۳).
وحید قاسمی، استاد موسیقی، آخوچی را یکی از سبک‌های محلی موسیقی هزارگی می‌داند (قاسمی، ۱۳۹۳) و ساکاتا، آن را قطعه آواز موزون در حال نشستن خاص می‌داند: «آخومچای، قطعه‌آواز موزونی است که از تکنیک‌های تنفسی ویژه‌ای با پرش موزون استفاده می‌کند؛ در حالتی که سر پا نشسته و زانو را در بغل می‌گیرند. ملودی‌های چنگ کاملاً از نُت‌های همساز تشکیل می‌شود» (ساکاتا، بی‌تا: ۷).
منابع: رجا، نوروز. (۱۳۹۳). «رواج‌های فراموش‌شدۀ نوروز در بامیان». سایت روزنامۀ ۸ صبح. بازیابی ۲۹ اسد ۱۳۹۶. 8am.af؛ ساکاتا، هیرومی لورین. (بی‌تا). زنان هزاره: مبتکران و پاسداران سنتی موسیقایی. ترجمۀ ع. محمدی، بی‌نا، بی‌جا؛ خبرگزاری هزاره. (۱۳۹۶). «ترانه‌های عروسی در هزارستان». در فیسبوک [صفحۀ خبرگزاری هزاره]. بازیابی ۱ سنبله ۱۳۹۶؛ عطایی، سمیع. (۱۳۹۶). مصاحبۀ اینترنتی محمدحسین فیاض با سمیع عطایی. ۲۵ سرطان ۱۳۹۶؛ قاسمی، وحید. (۱۳۹۳). «پیشینه و جلوه‌های موسیقی افغانستان». سایت فردا. بازیابی ۲۷ سرطان ۱۳۹۶. www.farda.org؛ مجاهد، آمنه. (۱۳۹۶). مصاحبۀ حضوری محمدحسین فیاض با آمنه مجاهد. ۲۴ سرطان ۱۳۹۶؛ موسوی، غلام‌حسین. (۱۳۹۸). مصاحبۀ حضوری زهرا حسین‌زاده با غلام‌حسین موسوی. ۲۹ سرطان ۱۳۹۸؛ نائل، حسین. (۱۳۹۷). مسائل هزاره. جلد پنجم. چاپ اول. کابل: بنیاد اندیشه.
