آخوند کوه‌بیرونی (۱۲۸۶ تا ۱۳۵۷ ش)
عالم و مدرس علوم دینی
مؤلف: علی جعفری
جلد اول، ویراست دوم
شيخ خادم‌حسين آخوند کوه بيرونی فرزند رضابخش، حدود سال ۱۲۸۶ش / ۱۹۰۷ م در قریۀ گردم منطقۀ کوه‌بیرون از توابع بهسود ولایت میدان وَردَک به دنیا آمد. پس از فراگيری کتاب‌های مقدماتی، برای تحصيل علوم اسلامی به يکه‌اُولَنگ رفت و ادبيات عرب و برخی درس‌های دیگر را نزد علمای مشهور آنجا از جمله سيد حسن رئيس، شيخ موسی کلانی و سيد مقدس به پايان رساند. ظاهراً مدتی در کابل در درس‌های سيد مير علی‌احمد حجت، یکی از علمای سرشناس آن روز، حضور یافت.
او در سال ۱۳۳۱ ش به نجف رفت و به مدت پنج سال در درس‌های آیت‌الله سید محسن حکیم و آیت‌الله سید ابوالقاسم خویی شرکت کرد. او در نجف با سید محمدباقر صدر هم‌درس بود. سید محسن حکیم که عنوان آیت‌الله داشت با توجه به حضور فعال آخوند کوه‌بیرونی در درس‌ها و مباحث علمی، او را به عضویت هیئت اِفتای خود (جزء کسانی که در صدور فتوا با آن‌ها مشورت می‌شود) منصوب کرد.
آخوند کوه‌بیرونی در سال ۱۳۳۵ ش به دستور سید محسن حکيم برای ترویج علوم دینی به افغانستان برگشت (ناصری داوودی، ۱۳۹۰، ج ۳: ۸۱ و ۸۲). او در سال۱۳۳۷ ش مدرسۀ علوم دینی «باقریه» کوه‌بیرون را بنا نهاد و در سال ۱۳۴۱ ش پس از دیدار و گفت‌وگو با مردم و متنفذان و بررسی نیازمندی‌های مردم در عرصۀ آموزش مسائل مذهبی، مدرسۀ علوم دینی منطقۀ کهنه‌مسجد ولسوالی دهن غوری را ساخت. او در سال ۱۳۴۷ ش مدرسۀ علوم دینی «امام صادق» را در منطقۀ پشت‌بند ولایت سمنگان بنا نهاد. این مدرسه در زمان جنگ علیه جمهوری دموکراتیک خلق افغانستان فعالیت داشت و بر اثر بمباران هوایی، بخش‌هایی از آن تخریب شده و دوباره بازسازی شد (ناصری داوودی، ۱۳۹۰، ج ۳: ۸۱ و ۸۲).
آخوند سفر دیگری نیز به نجف داشته است. او بعد از برگشت دوم از نجف، یک مدرسۀ علوم دینی به نام «مدرسۀ رسول اعظم» در بهسود تأسیس کرد. جایگاه او به عنوان عالم دینی در منطقه برجسته بود؛ به‌گونه‌ای که گفته می‌شود سید رئیس یکه‌اُولَنگ از علمای مذهبی منطقه، زمانی دربارۀ وی گفته بود: «تو مجتهد خود هستی و برایت تقلید حرام است» (فیاض، ۱۳۷۷: ۷۰ و ۷۳).
آخوند کوه‌بیرونی در تحریک مردم علیه دولت دموکراتیک خلق افغانستان در سال ۱۳۵۷ ش نقشی فعال داشت. از این روی، دولت چندین بار برای دستگیری و انتقال وی به مرکز بهسود اقدام کرد که با ممانعت مردم مواجه شد.
او در تاریخ ۲۷ سنبله ۱۳۵۸ ش / ۱۸ اگوست ۱۹۷۹م در سن ۷۲ سالگی درگذشت و بدنش را در صحن مدرسۀ علوم دینی کوه‌بیرون دفن کردند (ناصری داوودی، ۱۳۹۰، ج ۳: ۸۱ و ۸۲؛ حیدری خواتی، ۱۳۹۵: ۹۰ تا ۱۲۶).
از شاگردان بسیار آخوند کوه‌بیرونی می‌توان این‌ها را نام برد: خادم‌حسین فاضلی ورسی (فاضل ورسی، ۱۳۷۳: ۱۲)، سید عبدالحمید ناصر (عادلی حسینی، ۱۳۹۲: ۱۰۶ و ۲۳۳)، سید علی‌احمد عالم (شفایی، ۱۳۶۸: ۸۳).
منابع: حیدری خواتی، غلام‌حسین. (۱۳۹۵). رجال ماندگار. چاپ دوم، کابل: خراسان باستان؛ حیدری، گلشاد. (۱۳۹۱). بررسی تحولات سیاسی و اجتماعی بامیان در دو سده اخیر. جلد ۳. کابل: مرکز فرهنگی و اجتماعی سلام؛ شفایی، حسین. زندانیان روحانیت تشیع افغانستان. (۱۳۶۸). قم: مؤلف؛ عادلی (حسینی)، سید جعفر. (۱۳۹۳). شهدای نخبه و مرزبانان اندیشه. قم: نسیم حیات؛ فاضل ورسی، خادم حسین. (۱۳۷۳). «مصاحبه با حضرت آیت‌الله فاضل ورسی».[ مصاحبه با هفته‌نامۀ وحدت. سال چهارم. شمارۀ مسلسل ۱۳۷ ]. ص۱۲؛ فاضل ورسی، خادم حسین. (۱۳۷۷). «گفت‌وگو با آیت‌الله خادم‌حسین فاضل ورسی». [مصاحبه با ماهنامۀ صراط. سال اول. شمارۀ ۳ و ۴]. صص ۷۰ تا ۷۴؛ ناصری داوودی، عبدالمجید. (۱۳۹۰). مشاهیر تشیع در افغانستان. جلد سوم. قم: مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی.
