ازبک/Ozbak/
قوم، از طوایف هزاره
مؤلف: احمد سعادت
جلد اول، ویراست دوم
ازبک / ازبکی یکی از طوایف هزاره است. اعضای آن در ولسوالی‌ها و مناطق مختلف هزاره‌جات زندگی می‌کنند و مذهب شیعه دارند. دربارۀ دلیل نام‌گذاری طایفۀ ازبکی می‌توان گفت که جِرْغَیْ سه پسر داشته است به نام‌های بابه، میرزاقلی و ازبک / ازبکی؛ و طایفۀ ازبکی منسوب به پسر اخیر جرغی است. ازبکی جزء طوایف هزاره‌های سرچشمۀ بهسود، کِجران، دای‌کندی و دای‌پولاد است (دلجو، ۱۳۹۲: ۲۸۵). در منابعی که زیر‌شاخه‌های طوایف ساکن در دای‌کندی، میرها و چاوُش را نام می‌برند، ازبکی یکی از آن‌ها شمرده می‌شود (خاوری، ۱۳۸۵: ۱۳۵؛ غرجستانی، ۱۹۸۹: ۱۹۸).
همچنین ازبکی به عنوان یکی از شاخه‌های کوچک هزاره‌های کِجران، خلج، تَمران، ناوَه میش و گِیْزَوْ نام برده شده است (همان: ۱۳۶؛ همان: ۲۰۶). طبق برخی منابع، ازبکی یکی از طوایف جرغی و برجگی است که جزء قبیلۀ دوسه هستند. «دوسه شاجوی» از تیرۀ جرغی متشکل از سه شاخۀ بابه، ازبکی و میرزاقلی است که جمعیت آن‌ها بیش از هزار خانوار است (غرجستانی، ۱۳۶۶: ۶۷؛ غرجستانی، ۱۹۸۹: ۱۵۷). طبق گفته‌های ساکنان این منطقه، طایفۀ ازبکی «دوسه» جرغی غالباً در مناطق بالادامن و کورمرده، از قریه‌جات کوچک جرغی ساکن هستند. ساکنان این منطقه می‌گویند در حال حاضر (۱۳۹۶ ش) در بالادامن حدود ۱۳۰ خانوار و در کورمرده حدود ۸۰ خانوار زندگی می‌کنند. تعدادی از ازبکی‌های دوسه به مزارشریف و برخی نیز به یکه‌اُولَنگ مهاجرت کرده‌اند. حدود ۱۰۰ خانوار از آن‌ها در ایران زندگی می‌کنند و بیش از ۳۰ خانوار به اروپا رفته‌اند (صداقت، ۱۳۹۶؛ صالحی، ۱۳۹۶). بنابراین طایفۀ ازبکی جمعیتی پراکنده دارد و افراد متعلق به آن در نواحی مختلف هزاره‌جات از قبیل بهسود، جرغی و برجگی، دای‌کندی و کجران و در میان اقوام میرها، چاوش، خلج، تمران، ناوه میش، گِیْزَوْ، جرغی و… سکنی دارند و تعدادی از آن‌ها در خارج از کشور مهاجر هستند. با توجه به نبود آمار کلی از جمعیت افغانستان و هزاره‌ها، تعداد دقیق جمعیت ازبکی نیز مشخص نیست.
از چهره‌های سرشناس این طایفه در جرغی می‌توان این اشخاص را نام برد: محسن کربلایی، میرحسین کربلایی، اسماعیل کربلایی و علی‌محمد کربلایی (زمان ظاهر شاه)، قدم‌علی نطاق (از نهضت اسلامی افغانستان که بعداً به حزب وحدت اسلامی پیوست و تا مقام ولسوال جرغی ارتقا یافت)، حسین‌بخش توسلی، ابراهیم خطیبی و بهمن‌علی صالحی (صداقت، ۱۳۹۶؛ صالحی، ۱۳۹۶).
بیشتر مردم این طایفه در روستاها مال‌داری و زراعت می‌کنند؛ اما عده‌ای از آن‌ها که به اروپا، ایران یا کابل مهاجرت کرده‌اند، مانند دیگر شهری‌ها به حرفه‌های مختلف روی آورده‌اند. تعدادی از دانشجویان فارغ التحصیل ازبکیِ دوسه، «مکتب امام صادق» را در کابل تأسیس کرده‌اند. معلمان این مکتب در بهار و تابستان به منطقۀ جرغی می‌روند و کارهای آموزشی و فرهنگی‌ای مانند برگزاری مسابقات کتاب‌خوانی و برگزاری کلاس های آمادگی کانکور دارند (صداقت، ۱۳۹۶).
به نظر شماری از پژوهشگران و مورخان، قوم هزاره و قوم اُزبیک اختلاط و امتزاج تباری دارند. یکی از مستندات این مدعا اسامی ترکی برخی طوایف هزاره، مثل ازبک است. شاید نتوان با قاطعیت گفت که طوایف هزاره دارای نام ترکی و اُزبیکی، ازبیک‌تبار باشند؛ اما شماری از مورخان شواهد زیادی ارائه کرده‌اند که هزاره‌ها با ترک‌تباران آسیای میانه اختلاط تباری دارند و در طول چندین هزار سال این امر از حیث ژنتیکی ساختار فیزیولوژیک هزاره‌ها را تغییر داده و شکل و قیافۀ ظاهری آنان را مشابه ترک‌های شرقی مانند اُزبیک‌ها، قرلق‌ها، ترکمن‌ها، قرقیزها، تاتارها، قزاق‌ها و حتی مغول‌ها کرده است (دلجو، ۱۳۹۲: ۲۸۴). همچنین خلج‌های ترک و قرلوق که قبل از شروع حملۀ مغول‌ها در نواحی مرکزی افغانستان زندگی می‌کردند، در شکل‌گیری طوایف هزاره نقش ویژه‌ای داشته‌اند (پولادی، ۱۳۹۰: ۴۶). محققان یادآوری می‌کنند که علاوه بر ترکان ساکن این مناطق، سربازان ترک قوای مغولان هم در نواحی هزاره‌جات ماندگار شدند و آن‌ها نقش برجسته‌ای در تشکیل ساختار و فیزیولوژی هزاره‌ها دارند (همان). از این حیث این فرضیه تقویت می‌شود که ممکن است طایفۀ ازبکی هزاره، به خصوص در نواحی کجران و طایفۀ چاوش در ارزگان با ترک‌تباران ارتباط قومی داشته باشد. قبایل و طوایفی که اسم ترکی دارند، اختصاص به طایفۀ ازبکی ندارند و نمونه‌های زیر جزء آن‌هاست: تُول آبَه، آتا، آجَه، اَختَه، آقچُورَه، اَبْغَه (اَبَغَه)، ایک تیمور، التچی، آلتون، الته قلی، الیق، اَلْمَیْتُو، اورباتور، اوربای، اغلو (دلجو، ۱۳۲: ۲۸۵).
منابع: پولادی، حسن. (۱۳۹۰). هزاره‌ها. ترجمۀ علی عالمی کرمانی. چاپ سوم. تهران: عرفان؛ خاوری، محمدتقی. (۱۳۸۵). مردم هزاره و خراسان بزرگ. تهران: عرفان؛ دلجو، عباس.(۱۳۹۲). تاریخ باستانی هزاره‌ها. کابل: امیری؛ صالحی، بهمن علی،(۱۳۹۶). مصاحبۀ تلفنی احمد سعادت با بهمن علی صالحی. ۳۰ قوس ۱۳۹۶؛ صداقت، علی. (۱۳۹۶). مصاحبۀ تلفنی احمد سعادت با علی صداقت. ۲۸ قوس ۱۳۹۶؛ غرجستانی، محمدعیسی. (۱۳۶۶). تاریخ نوین هزارجات. کویته: شورای فرهنگی اسلامی افغانستان؛ غرجستانی، محمدعیسی. (۱۹۸۹). تاریخ هزاره و هزارستان. کویته: شورای فرهنگی اسلامی افغانستان.
