اسفرزه /Esfarza/
گیاهی با خواص دارویی و درمانی
مؤلفان: آمنه اخلاقی و سید احمد هاشمی (صدر)
جلد اول، ویراست دوم
اسفرزه یا اسپَرزَه / اَسپیغول گیاهى است با نام علمی Plantago_psyllium_L از خانوادۀ زبانِ باره یا بارهنگ (Plantaginaceae). این گیاه یک‌ساله و علفى است با بلندى ۱۰ تا ۴۰ سانتى‌متر. برگ‌هاى باریک، دراز و نوک‌دار دارد که به‌طور گروهى از چند برگ از نقاط مختلف ساقه خارج مى‌شود. گل‌هاى آن به شکل خوشه‌هاى مدوّر، روى پایه‌هاى بلند در بالاى گیاه به رنگ‌هاى سفید، سرخ و قرمزِ تیره ظاهر مى‌شوند.
دانه‌هاى ریز خیلی سخت به اندازۀ حدود یک میلی‌متر و بسته به گونۀ آن به رنگ‌هاى سفید، قرمز و سیاه دارد (حاجى شریفی، ۱۳۸۶: ۱۲۲؛ میرحیدر، ۱۳۸۵، ج ۶: ۳۴۳ تا ۳۴۴). این گیاه در منابع طب سنتی بسیار متنوع گزارش شده است و اسم‌های مشهور آن «اِسپَرزَه یا اسفرزه» و «اسپیغول، اِسْپغول، یا اِسْپغُل» (به معنای گوش اسب، به جهت شباهت با آن)، «بزرقطونا»، «شکم‌پاره»، «حشیشة‌البراغیث» «اسفیوس یا اسفیدش» و «بتکو» است. اسپرزه در منابع طب گیاهی، گاهی با زبان‌باره (بارتنگ) اشتباه شده است. اما این دو گیاه گرچه از یک خانواده‌اند (Plantaginaceae) دو گونۀ مختلف این جنس‌اند و هم در خواص درمانی و شکل ظاهری‌شان و هم اسم علمی متفاوت‌اند (میرحیدر، ۱۳۸۵، ج ۶: ۳۴۳؛ ابوریحان بیرونی، ۱۳۸۳: ۸۹۷؛ امیری، ۱۳۵۳: ۳۴۷).
این گیاه در برخی مناطق هزاره‌جات که از آن استفاده‌های دارویی می‌کنند، به اسم «اسپرزه یا اسفرزه» و «اَسپیغول» شناخته می‌شود که در منابع مکتوب طب سنتی کهن و برخی نویسندگان کتاب‌های طب گیاهی افغانستان نیز با این دو نام آمده است و به صورت «اِسپی‌قول» نیز ضبط شده است (احمدی، ۱۳۹۶؛ یزدانی، ۱۳۷۱: ۳۰؛ یوسفی، بی‌تا: ۱۴).
اسپرزه در بسیاری از مناطق هزاره‌جات به صورت خودرو می‌روید. به گفتۀ عظیمی، اسپرزه در ولایت بامیان معروف‌ترین گیاه دارویی است، اما بنا به گفتۀ یوسفی از گیاه‌شناسان معاصر افغانستان، اسپرزۀ ولایت ننگرهار، فراوان‌تر و باکیفیت‌تر از سایر نقاط افغانستان است (عظیمی، ۱۳۹۱: ۷۱؛ یوسفی، بی‌تا: ۱۴).
طبیعت اسپرزه در طب سنتی سرد و تر ذکر شده است و برخی سردی آن را در درجۀ سوم و تری‌اش را در درجۀ دوم ذکر کرده‌اند و میر حیدر به گزارش از حکمای طب سنتی، تخم آن را از دیگر اجزای آن سرد‌تر دانسته است. میرحیدر گیاه اسپرزه را در ردیف ملیّن‌هاى گیاهى مؤثر، بى‌ضرر و ملایم ذکر کرده است که از قرن‌ها پیش براى لینت مزاج تجویز مى‌شده است (حاجى شریفی، ۱۳۸۶: ۱۲۲؛ جمعی از نویسندگان، ۱۳۸۹: ۲۳۵؛ میرحیدر، ۱۳۸۵، ج ۶: ۳۴۴).
این گیاه در بسیاری از مناطق افغانستان و هزاره‌جات شناخته شده است، ولی با وجود این مردم از خواص درمانی آن کم‌تر مطلع‌اند. احمدی از گیاه‌شناسان معاصر افغانستان، اسپرزه را ضد چربی خون و ملیّن بسیار عالی ذکر کرده است. یوسفی در کتاب طلای خودرو، با استناد به کتب طب یونانی گزارش مفصلی از این گیاه ذکر کرده و گفته است از میان دانه‌های سیاه، سرخ و سفید اسپرزه، سفید آن خواص درمانی بیشتری دارد (احمدی، ۱۳۹۶؛ یوسفی، بی‌تا: ۱۴). جلیل تجلیل از باشندگان جاغوری که اسم این گیاه را به صورت «ایسپیغول» نگاشته است (تجلیل، ۱۳۹۶).
منابع: احمدی (عطار)، مرتضی. (۱۳۹۶). «دست‌نوشته‌های گیاهان طبی». تحویل داده شده به دفتر دانشنامه. ۲۷ حمل ۱۳۹۶؛ ابوریحان بیرونى، محمد بن احمد. (۱۳۸۳). الصیدنة فی الطب (داروشناسى در پزشکى). ترجمۀ باقر مظفرزاده. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسى، گروه نشر آثار؛ امیرى، منوچهر. (۱۳۵۳). فرهنگ داروها و واژه‌نامه‌هاى دشوار. تهران: بنیاد فرهنگ ایران؛ جمعی از نویسندگان. (۱۳۸۹). تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام و ایران (ویژۀ علوم پزشکى). قم: دفتر نشر معارف؛ تجلیل، جلیل. (۱۳۹۶). مصاحبۀ اینترنتی سیداحمد هاشمی (صدر) با جلیل تجلیل. ۱۸ جدی ۱۳۹۶؛ حاجى شریفی، احمد. (۱۳۸۶). اسرار گیاهان دارویى. چاپ چهارم. تهران: حافظ نوین؛ عظیمی، محمدعظیم. (۱۳۹۱). جغرافیای ولایت بامیان. کابل: الهدی؛ میرحیدر، حسین. (۱۳۸۵). معارف گیاهى. جلد ۶. چاپ هفتم. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامى؛ یزدانی، حسین. (۱۳۷۱). فرهنگ عامیانۀ طوایف هزاره. مشهد: چاپ‌خانۀ آزادی؛ یوسفی، حیات الله. (بی‌تا). طلای خودرو یا نباتات افغانستان. بی‌جا: عبدالله یوسفی.
