اشترخار /Oŝtorxâr/

گیاهی با خواص دارویی و درمانی

مؤلفان: آمنه اخلاقی و سید احمد هاشمی (صدر)

جلد اول، ویراست دوم

گیاهی است با نام‌های علمی Onopordum acanthium L؛ Picnomen acarna coss و Cnicus acarna L، از خانوادۀ Compositae. اُشْتُرخار گیاهی دوساله است. ساقه‌هاى آن خوابیده و پوشیده از خارهاى‌ ریز و برگ‌هاى سه برگچه‌اى باریک و نوک تیز است و تارهاى پنبه‌اى به رنگ سفید و آبى روشن و ریشۀ پُرزدار دارد. برگ‌های آن بزرگ، دراز و بیضوى سفید، با کنارۀ خاردار و پوشیده از خار‌های تیز به شکل یک طبق ضخیم است که گل‌ها در آن قرار دارند و منتهى به خار هستند. گل‌های آن فِرفِری و به رنگ بنفش و ارغوانی است. تخم آن ریز، مثلث‌شکل و خاکسترى‌رنگ است و طعم شیرین دارد و ارتفاع آن به ۱ تا ۲ متر می‌رسد (میرحیدر، ۱۳۸۵، ج ۷: ۲۷۶؛ بیرونی، ۱۳۷۰: ۹۱؛ نورانی،‌ ۱۳۸۴، ج ۱: ۳۳۰).

نام این گیاه در منابع طب گیاهی اشترخار آمده است. در برخى مناطق آن را به خاطر استفاده‌اش برای علوفۀ شتران، «خارشتر» می‌گویند. این خار، غیر از «اشترخار» مشهوری است که در طب سنتی آمده و نیز غیر خاری است که در میان مردم ایران به «بابا آدم» شناخته می‌شود. گیاهی که به نام اشترخار در هزاره‌جات یاد می‌شود، در منابع طب سنتی با اسم‌های «شوکةالبیضاء»، «کنگر سفید» یا «کنگرخر»، «خار زن بابا»، «چرخه»، «چرخله» «بادآورد»، «شُکاعی یا شکاع» ذکر می‌شود که دو اسم آخر از همه مشهورترند. اما در اینکه آیا «بادآورد» با «شکاعی» یکی است یا شبیه به هم، اختلاف نظر است. ابوریحان به این اختلاف اشاره کرده است. برخى از پزشکان طب سنتی «باذآورد» و «شُکاعى» را یک گیاه و برخی دو گیاه مختلف می‌دانند. ابن سینا این دو را شبیه هم اما دارای خواص درمانی متفاوت ذکر کرده و بادآورد را همان شوکة‌البیضاء [اشترخار هزاره‌جات] دانسته است (حیکم‌مؤمن، ۱۳۹۰، ج ۱: ۱۷۲؛ میرحیدر، ۱۳۸۵، ج ۷: ۲۷۶؛ نورانی،‌ ۱۳۸۴، ج ۱: ۳۳۰؛ بیرونی، ۱۳۷۰: ۹۱؛ ابن‌سینا، ۱۴۲۶ ق، ج ۱: ۳۵۶؛ ج ۲: ۱۳۸).

تعدد این اسم‌ها به جهت ظاهر نسبتاً متفاوت این خار است. در هزاره‌جات مشهورترین اسم آن «اشترخار» یا «خارشتر» (در ایران به نام خار زن‌بابا) است که علت این نام‌گذاری نیز علاقۀ شتران به این خار است. اما مردم مناطق مختلف، آن را به اسامی دیگری نیز می‌شناسند. در میرامورِ دای‌کندی، به دلیل رویش در مناطق مرطوب و کنار رود، به آن «جره‌خار» و در مالستان غزنی به دو نام «دَغ‌دَغ‌خار» (دغ‌دغ، به معنای سروصدا کردن است که به خاطر صدای خاص خشک‌شدۀ این گیاه در باد، گفته می‌شود) و «ققلی‌خار» شناخته می‌شود. در جاغوری نیز به آن «پیرخار» می‌گویند (برهانی شارستانی، امیری، رضوی، غفاری، اعتمادی و فیاض، ۱۳۹۶).

اشترخار در تمامی مناطق افغانستان از جمله در بسیاری از مناطق هزاره‌جات در ولایت‌های دای‌کندی، غور، بامیان و غزنی به صورت خودرو در بیابان‌ها و کوه‌ها می‌روید (حسینی و فیاض، ۱۳۹۶).

در اشترخار (شکاعی)، حدود ۲۵ درصد مواد چرب وجود دارد (نورانی، ۱۳۸۴، ج ۴: ۱۵۴). این گیاه از نظر طبیعت، طبق رأى حکماى طب سنتى گرم و خشک است و عده‌اى هم آن را سرد دانسته‌اند (میرحیدر، ۱۳۸۵، ج ۷: ۲۷۷).

خواص درمانی: حکمای طب سنتی برای اشترخار خواص فراوانی ذکر کرده‌اند. از خواص دارویی و درمانی اشترخار در افغانستان و مناطق هزاره‌جات اطلاعاتی چندانی به دست نیامد و صرفاً محمود جعفری از باشندگان قَره‌باغ ولایت غزنی استفاده از اشتر خار را برای درمان زخم و دانه (دُمَل) رایج دانسته است و همچنین بلقیس حسینی می‌گوید در اَخضَرات بامیان جوشاندۀ گل اشترخار و برگش را برای سنگ گرده و ریشه‌اش را برای درمان سرفه‌های کهنه استفاده می‌کنند (جعفری و حسینی، ۱۳۹۶).

بیشترین استفاده از اشترخار در مناطق هزاره‌جات برای علوفۀ دام و نیز هیزم است. مردم خارهای جوان را درو کرده، خشک‌کرده و می‌کوبند و آن را با علف‌های دیگری چون کَمَیْ، بَدرَه، غیغان / غِیغُو و… مخلوط می‌کنند و در زمستان‌ها برای دام‌ها می‌دهند. اما از اشتر‌خارِهای پیر بعد از خشک‌کردن، به عنوان هیزم استفاده می‌شود (برهانی شارستانی، ۱۳۹۶).

منابع: ابن سینا، حسین بن عبد‌الله. (۱۴۲۶ق). القانون فی الطب. جلد ۱ و ۲. بیروت: دارإحیاء التراث العربی؛ اعتمادی، عوض‌علی. (۱۳۹۶). مصاحبۀ اینترنتی آمنه اخلاقی با عوض‌علی اعتمادی. ۷ اسد ۱۳۹۶؛ امیری، محمدجواد. (۱۳۹۶). مصاحبۀ اینترنتی سید احمدهاشمی (صدر) با محمدجواد امیری. ۲۰ دلو ۱۳۹۶؛ برهانی شارستانی، محمدعلی. (۱۳۹۶). مصاحبۀ اینترنتی آمنه اخلاقی با برهانی شارستانی. ۷ اسد ۱۳۹۶؛ بیرونی، محمد بن‌ احمد ابوریحان. (۱۳۷۰). الصیدنة فی الطب. تصحیح: عباس زریاب، تهران: مرکز نشر دانشگاهی؛ جعفری، محمود. (۱۳۹۶). مصاحبۀ اینترنتی سید احمدهاشمی (صدر) با محمود جعفری. ۲۰ دلو ۱۳۹۶؛ حسینی، بلقیس. (۱۳۹۶). مصاحبۀ اینترنتی سید احمدهاشمی (صدر) با بلقیس حسینی. ۲۰ دلو ۱۳۹۶؛ حکیم مؤمن، سید محمد مؤمن. (۱۳۹۰). تحفة المؤمنین. جلد ۱. قم: نور وحی. رضوی، احمدرضا. (۱۳۹۶). مصاحبۀ اینترنتی آمنه اخلاقی با احمدرضا رضوی. ۱۱ اسد ۱۳۹۶؛ غفاری، م. الف. (۱۳۹۶). مصاحبۀ اینترنتی آمنه اخلاقی با م. الف، غفاری. ۷ اسد ۱۳۹۶؛ فیاض، محمدحسین،(۱۳۹۶). مصاحبۀ اینترنتی آمنه اخلاقی با محمدحسین فیاض. ۷ اسد ۱۳۹۶؛ میرحیدر، حسین. (۱۳۸۵). معارف گیاهى. جلد ۷. چاپ هفتم. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامى؛ نورانی، مصطفی. (۱۳۸۴). دائرة المعارف بزرگ طب اسلامی. جلد ۴. قم: ارمغان یوسف.