امام صاحب /Emâm_Sâheb/
ولسوالی در ولایت قندوز
مؤلف:حسین رهیاب (بلخی)
جلد اول، ویراست دوم
امام صاحب یکی از ولسوالی‌های ولایت قندوز است که در مسیر جادۀ قندوز به شیرخان بندر قرار دارد. این ولسوالی از شمال با تاجیکستان، از غرب با ولسوالی قلعۀ زال، از شرق با ولسوالی خواجه غار و از جنوب با شهر قندوز ارتباط دارد. فاصلۀ امام صاحب با شهر قندوز ۷۱ کیلومتر و با کابل ۵۸۵ کیلومتر است (قاموس جغرافیایی افغانستان، ۱۳۳۵، ج ۱: ۱۵۱). امام صاحب تقریباً در طول جغرافیایی ۶۸۴۵۴۹ تا ۶۸۵۹۴۰ درجۀ شرقی و عرض جغرافیایی ۳۷۰۷۱۵ تا ۳۷۱۴۰۵ درجۀ شمالی قرار دارد و ارتفاع آن از سطح دریا در حدود ۳۵۸ متر است. این منطقه ۱۵۴۵ کیلومتر مربع مساحت، ۱۲۴ قریه و حدود ۱۴۶۵۰۰ نفر جمعیت دارد (دولت‌آبادی، ۱۳۸۷: ۲۳۶).
امام صاحب یک منطقۀ وسیع است که از شمال به غرب شکل مستطیل دارد. بیشتر ولسوالی امام صاحب هموار است و به سبب آب و هوای مساعد و قرار گرفتن در مسیر رود پنج و شیر خان بندر، موقعیت تجاری و زراعتی مهمی دارد (اتلس قریه‌های افغانستان، ۱۳۵۳، ج ۱: ۱۵۱).
دلیل نام‌گذاری: نام و سابقۀ امام صاحب در منابع تاریخی به صورت‌هاى آرْهَن، اَرهَنگ، اَهرَنگ و آرهَنگ آمده است. این شهر در سال ۳۳۰ ق. م به وسیلۀ اسکندر بنا شده است. نام قدیم این منطقه برگرفته از «اَهرَن» است که ظاهراً با نام یکی از نزدیکان اسکندر و یا نام یکی از نزدیکان گشتاسپ کیانی ارتباط دارد (دایرةالمعارف آریانا، ۱۳۸۶، ج ۱: ۷۲۷). تا زمان سلطان حسین بایقرا تیموری (۸۴۹ تا ۸۸۵ ش / ۱۴۷۰ تا ۱۵۰۶ م) بعد از تعمیر روضۀ امام صاحب به وسیلۀ سلطان تیموری و پخش شایعۀ تعلق آن روضه به سر حسین بن علی، امام سوم شیعیان، آن محل به «اَرهَنگ حسین» شهرت یافت. زیارت امام صاحب بر اساس کتیبۀ موجود در آن متعلق به سر حسین بن علی است که بر اساس نوشتۀ آن کتیبه در قرن ششم هجری به این محل منتقل و دفن شده است (یمین، ۱۳۸۸: ۲۰۱).
سابقۀ تاریخی: این منطقه در تاریخ سابقۀ طولانی دارد (حدودالعالم، ۱۳۴۲: ۱۵۸). در نیمۀ اول قرن هفتم میلادى، زائر چینی هیوان تسانگ در گزارش خود، آرهن را به صورت او _ لى _ نى در سرزمین تو _ هو _ لو (تخارستان) ضبط کرده است (یزدی، ۱۳۳۶: ۸۵). این شهر در سدۀ یازدهم هجری به امام صاحب شهرت داشت. امام صاحب در آن زمان بسیار آباد بود و مساجد و خانقاه‌های بسیار داشت. در مدارس آن جمع کثیرى به تحصیل مشغول بودند (شمس بخارایى، ۱۳۷۷: ۲۳۴). در دوران سلطنت احمدشاه ابدالى (۱۷۲۲ تا ۱۷۷۳ م) و جانشینان او، امراى محلى و مستقل اوزبیک ادارۀ این منطقه را در دست داشتند (غبار، ۱۳۷۴، ج ۱: ۳۶۲ و ۳۶۳). در نیمۀ اول قرن نوزدهم میلادی، امام صاحب از شهرهاى عمدۀ تجارىِ قَطغَن و بدخشان محسوب می‌شد (گروتس‌باخ، ۱۳۶۸: ۹۵). در سال ۱۳۰۰ ش در این شهر ۲۰۰ خانه وجود داشت. در اواخر قرن نوزدهم میلادی این مناطق کاملاً به دست دولت مرکزی افغانستان افتاد (محمدنادر خان، ۱۳۶۷: ۱۵). امام صاحب در نیمۀ دوم قرن ۱۳ ش یکی از ولایات حاکم‌نشین افغانستان به‌شمار می‌رفت (دولت‌آبادى، ۱۳۸۷: ۸۶ و ۸۷). با سقوط دولت نجیب‌اللّه در ۱۳۷۱ ش ولایات شمالى افغانستان تحت تسلط احزاب و گروه‌های مخالف دولت قرار گرفت. با ورود طالبان به افغانستان در ۱۳۷۳ ش این شهر نیز به تصرف آنان درآمد. بعد از سقوط طالبان در سال ۱۳۸۰ ش گرچه حاکمیت در این منطقه با تنش‌هایی مواجه بوده است، منطقۀ امام صاحب در اختیار دولت مرکزی افغانستان قرار دارد.
در امام صاحب چندین ساحۀ تاریخی به ثبت رسیده است که از جمله می‌توان به روضۀ امام صاحب، قلعۀ مهرنگار امام صاحب، بالاحصار کهنه، قلعۀ امام صاحب و ساحۀ رباط اشاره کرد. بالاحصار در ۵۰۰ متری مرکز ولسوالى واقع است و بیانگر دورۀ اسکندر و یا باختری است. ساحۀ رباط نیز در نیم کیلومتری بالاحصار قرار دارد و حدود یک هکتار مساحت دارد. در اطراف ساحۀ رباط منازل مسکونی وجود دارد که ساخت خانه‌های مسکونی ساحۀ رباط را تهدید می‌کند (خبرگزاری پژواک، بی‌تا).
یک معبد بودایی در سال ۱۳۱۵ ش به صورت اتفاقی کشف شد و چندین مجسمۀ کوچک و بزرگ مربوط به قبل از اسلام از آن به دست آمد که نشان می‌دهد امام صاحب قبلاً از مراکز مهم بودایی بوده است (همان).
جمعیت: بر اساس آمارهای ادارۀ احصائیه و ریاست اداری ولایت، این ولسوالی با داشتن نزدیک به ۴۷۰۰۰۰ نفر، پرجمعیت‌ترین و کلان‌ترین ولسوالی ولایت قندوز است. ساکنان این ناحیه اُزبیک، تاجیک، هزاره، ترکمن و پشتون‌اند و به فارسى درى، اُزبیکى، ترکمنی و پشتو سخن می‌گویند (خبرگزاری پژواک، بی‌تا).
امکانات: این منطقه امکانات زیادی داشته است که در دوره‌های مختلف تاریخی از بین رفته است. نوسازى شهر در ۱۳۱۴ ش در دورۀ شیر خان، حاکم ولایت قندوز آغاز شد. در زمان او بخش شرقى شهر و بازار آن نوسازى شد، اما سه سال بعد، این برنامه نیمه‌کاره رها شد (گروتس‌باخ، ۱۳۶۸: ۱۰۱). از حدود ۵۰ سال قبل (حدود ۱۳۵۰ ش) با تأسیس مجتمع صنعتى پنبه‌پاک‌کنى، کارخانۀ روغن‌کشى و توسعۀ زراعت مرتبط با این صنایع، بر رونق شهر افزوده شد، به طورى که در ۱۳۵۲ ش تعداد مغازه‌هاى بازار آن به ۶۶۰ باب رسید (همان). بسیاری از وزارت‌خانه‌ها و ادارات دولتی در منطقه نمایندگی دارند و برخی از خدمات را به مردم ارائه می‌کنند. امام صاحب چهرۀ شهری دارد و بازار آن یکی از بازارهای مهم شمال کشور است. امکاناتی چون آب و برق، سرک‌های مواصلاتی، مکاتب، تربیت معلم، شفاخانۀ ۵۰ بستر دارد (خبرگزاری پژواک، بی‌تا). با وجود این، کیفیت امکانات موجود برای مردم ناقص و بسیار پایین است.
آب و هوا: امام صاحب آب‌وهوایی معتدل دارد. رود جیحون در شمال آن جریان دارد. بارندگی در آن خصوصاً در بهار قابل توجه است. این منطقه در بهار آب‌وهواى مناسب، در تابستان گرماى شدید و در زمستان سرماى خشک دارد. برف کمی در آن می‌بارد (محمدنادر خان، ۱۳۶۷: سی).
اقتصاد: اقتصاد در امام صاحب بر پایۀ زراعت، مال‌داری و تجارت است. یکی از امکانات با ارزش و حیاتی آن بندر تجاری مهم «شیر خان بندر» است. شیر خان بندر در مرز افغانستان و تاجیکستان قرار دارد و به وسیلۀ پل پنج (در سال ۱۳۸۶ ش به طول ۶۷۲ متر و عرض ۱۱ متر افتتاح شد) از طریق دریای آمو ارتباط دو کشور را برقرار می‌کند (عظیمی، ۱۳۹۱: ۲۵۵). از افغانستان، میوۀ تازه، سمنت، قالین و سایر صنایع دستی به تاجیکستان صادر می‌شود و از آن طرف مواد نفتى، ساختمانی، صنایع دستی و مواد خوراکه وارد می‌شود (دایرةالمعارف آریانا، ۱۳۸۶، ج ۱: ۷۲۸). در حال حاضر (۱۳۹۶ ش / ۲۰۱۷ م)، شاهراه شیر خان بندر – بغلان از شاهراه‌های امن کشور است و نقش تاثیرگذار در بلند بردن عواید ملی دارد.
صنایع دستی: قالی امام صاحب مشهور است. از صنایع‌دستى، نمدمالى، بافتِ اَلَچَه (نوعى پارچۀ راه‌راه مانند جاجیم)، کَرباس، گلیم و ساخت جُل (پالان) در آن رواج داشته است (محمدنادر خان، ۱۳۶۷: ۵۷ تا ۶۱). در سال‌های اخیر (اوایل قرن ۲۱ میلادی) تا حدى به برخی از صنایع دستی مجدداً توجه شد و با تشویق برخی از نهادهای اجتماعی آثار ساخته‌شده به بازار عرضه می‌شود (خبرگزاری پژواک، بی‌تا).
زراعت: امام صاحب به علت داشتن آب و هوای مناسب یک منطقۀ زراعتى است. پسته، بادام و خربوزۀ عسقلانى (مشهور به قندک) امام صاحب شهرت دارد که به ولایات داخل و نیز خارج از کشور صادر می‌شود. بیشتر زمین‌ها آبی است و بخش کمی به شکل للمى کشت می‌شود. ۸۸ درصد این منطقه هموار و ۱۲ درصد کوهستانی و نیمه‌کوهستانی است. زراعت این منطقه بیشتر پنبه، کنجد، گندم، جو، جواری، ارزن، ماش، نخود و برنج است. گندم و برنج امام صاحب شهرت دارد و به دیگر ولایات نیز صادر می‌شود. کنجد و پنبه، محصول درجه یک و بقیه محصول درجه دو هستند. برخی از اقلام چون پنبه در حجم زیاد صادر می‌شود. در این مناطق سبزیجات زیادی به عمل می‌آید از جمله بادرنگ، تَرَه، ترتیزک، کچالو، شلغم، بادنجان، ماش، نخود، پیاز و گشنیز (دایرةالمعارف آریانا، ۱۳۸۶، ج ۱: ۷۲۸).
در منطقۀ امام صاحب باغهای میوۀ زیادی وجود دارد. انگور، سیب، ناک، بهی، زردآلو، شفتالو و آلبالو از میوه‌جات این باغ‌هاست (همان).
زیست جانوری: امام صاحب حیوانات اهلی و وحشی متنوعی دارد. گاو، گوسفند، شتر، بز، اسپ و دیگر حیوانات اهلی در منطقه نگهداری می‌شود. گوسفند قره‌قل آن مشهور است. اسپ این مناطق نیز در کشور ممتاز است. حیوانات وحشی بیشتر در جنگل بزرگ آن دیده می‌شوند که زیستگاه آهو، گوزن، شیر و پرندگانی چون مرغ دشتی (شبیه کَوْک) است (محمدنادر خان، ۱۳۶۷: ۲۶، ۶۰ و ۶۱).
صنعت و تجارت: در امام صاحب مسگرى، زرگرى، پشمینه‌بافى و خامک‌دوزى، از صنایعى است که یک تعداد مردم در آن اشتغال دارند. گلیم، دستکش، جاکت، لیف، دستمال، چادر، لباس، شال سر، کلاه، پیراهن‌هاى مردانه و زنانه که به وسیلۀ زنان بافته می‌شود، نه تنها در خانواده‌ها استفاده می‌شود، بلکه به خارج از ولایت وحتى خارج از کشور نیز صادر می‌شود. پوستین نیز یکى از مصنوعات مشهور منطقه است. صنعت مسگرى گرچه در سال‌هاى اخیر به دلیل عدم توجه دولت، با رکود مواجه شده است، اما مسگران این منطقه نیز وسایل نجارى و سامان آلات دیگر مانند بیل، کُلَنگ، تیشه، رَنده، مارتُول (پُلک)، جَبَل، دیگ، کاسه، آفتابه، لگن و… می‌سازند. تأسیس مجتمع صنعتی پنبه پاک‌کنی و کارخانۀ روغن‌کشی که در زمان سردار محمدداوود خان اعمار شد، منجر به توسعۀ زراعت شد. این فابریکه، بعد از تنش‌ها و جنگ‌های دهۀ ۱۳۷۰ ش به بعد با رکود مواجه شد. در حال حاضر (دهۀ ۹۰ ش)، در آن حدود ۳۰۰ کارگر مصروف کار بوده و تنها روغن، کنجاره پوستک و صابون تولید می‌کنند و پنبه را بسته‌بندى می‌کنند. فابریکۀ تصدى سپین‌زر، از زمان سقوط حکومت طالبان در سال ۱۳۸۰ ش به وسیلۀ کمپنى فرانسوى نپکود به قرارداد گرفته شده که تا حال با نظارت این کمپنى فعالیت دارد (خبرگزاری پژواک، بی‌تا).
وضعیت صحی: امام صاحب یک شفاخانه، چند مرکز صحی جامع، ۳ مرکز صحی اساسی، ۴ مرکز سیار صحی و ۳۰ پوستۀ صحی دارد (همان).
مراکز فرهنگی و دینی: از مراکز دینی مهم آن روضه و مسجد است که سابقۀ طولانی دارد. جَندَۀ امام صاحب، همه ساله در ایام نوروز با شرکت هزاران تن به شمول فرهنگیان، مقامات دولتى و مردم از نقاط مختلف کشور، با شور و هلهله برافراشته می‌شود (یمین، ۱۳۸۸: ۲۰۱) از امکانات فرهنگی امام صاحب می‌توان به کتابخانه اشاره کرد.
مناظر دیدنی: دشت آبدان در ولسوالی امام صاحب از دشت‌های زیبا و بکرِ ولایت کندوز و افغانستان است که مناظر زیبای آن در بهار هر سال هزاران تن را از مناطق مختلف افغانستان به خود می‌کشاند. این دشت در ساحل جنوبی رودخانۀ آمودریا واقع شده است و دارای مراتع بسیار خوبی برای چرای دام‌های کوچی‌هاست. باغ‌ها، آبدات تاریخی، دشت‌ها، سبزه‌زاران، رودها، چشمه‌ها، دریای آمو منظرۀ خوبی برای کسانی است که به قصد تفریح و سیاحت به منطقه می‌آیند (زعفرانی، ۱۳۹۵).
رسانه‌ها: امام صاحب یک رادیو به نام «جیحون» دارد که در سال ۱۳۸۳ ش رئیس اطلاعات و فرهنگ وقت ولایت کندوز آن را تأسیس کرده است. جیحون در حال حاضر ۱۵ کارمند دارد و تنها ولسوالی مربوط خود را تحت پوشش قرار می‌دهد (غلامی، ۱۳۹۴).
منابع: دایرةالمعارف آریانا. (۱۳۸۶). جلد ۱. دورۀ دوم. کابل: اکادمی علوم افغانستان _ ریاست دایرةالمعارف؛ گروتس‌باخ، اروین. (۱۳۶۸). جغرافیاى شهرى در افغانستان، ترجمۀ محسن محسنیان. مشهد: آستان قدس رضوی؛ حدودالعالم من المشرق الی‌المغرب. (۱۳۴۲). نویسنده ناشناس. تصحیح میرحسین‌شاه. کابل: بی نا؛ خبرگزاری پژواک. (بی‌تا). «معرفی کندز». بازیابی ۲۶ جوزا ۱۳۹۶.elections.pajhwok.com؛ دولت‌آبادی، بصیراحمد. (۱۳۸۷). شناسنامه افغانستان. تهران: عرفان؛ زعفرانی، قبس. (۱۳۹۵). «دشت سرسبز آبدان در کندز». سایت تبیان. بازیابی ۲۶ جوزا ۱۳۹۶. article.tebyan.net؛ شمس بخارائى. (۱۳۷۷). تاریخ بخارا، خوقند و کاشغر. تهران: چاپ محمداکبر عشیق؛ عظیمی، محمد‌عظیم. (۱۳۹۱). جغرافیای تاریخی افغانستان. کابل: خراسان؛ غبار، غلام‌محمد. (۱۳۷۴). افغانستان در مسیر تاریخ. جلد ۱. تهران: عرفان؛ غلامی، علی. (۱۳۹۴). «معرفی فرهنگی حوزۀ شمال افغانستان». سایت سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی. بازیابی ۲۶ جوزا ۱۳۹۶. www.icro.ir؛ قاموس جغرافیایی افغانستان. (۱۳۳۵). جلد ۱. کابل: انجمن آریانا دائرة‌المعارف؛ محمدنادر خان. (۱۳۶۷). راهنماى قطغن و بدخشان، بی‌جا: موسسۀ فرهنگی جهانگیری؛ یزدى، شرف‌الدین‌على. (۱۳۳۶). خطرنامه: تاریخ عمومى مفصل ایران در دورۀ تیموریان. تهران: چاپ محمدعباسى؛ یمین، دکتر محمد‌حسین. (۱۳۸۸). افغانستان تاریخی (فلسفۀ نام‌گذاری شهرها، شهرک‌ها، کوه‌ها و دریاهای افغانستان). چاپ پنجم. کابل: سعید.
