انگوزه /Anguza/

شیرۀ گیاهی با خواص دارویی

مؤلفان: آمنه اخلاقی و سید احمد هاشمی (صدر)

جلد اول، ویراست دوم

اَنْگُوزَه (اَنْغُوزَه، آنقوزه) شیرابه‌اى است از ریشۀ یک گیاه علفى چندساله، با نام علمی (Ferula assa-foetida L) (نوع تجارتی)، از تیرۀ چتریانِ شیرابه‌دار با انواع مختلف. ریشۀ این گیاه استوار، راست، ضخیم با پوششى سیاه است و درونِ آن سپید شیرى‌رنگ و بدبو است (رازی، ۱۳۸۷: ۶۶۹؛ میرحیدر، ۱۳۸۵، ج ۶: ۳۵۸). از سال چهارم ساقه گوشت‌دار از وسط برگ‌های گسترده روی زمین ظاهر شده و تا ارتفاع ۲ تا ۳.۵ متر می‌رسد. این ساقه، راست، توخالی، قوی و خشن است. برگ‌های انگوزه بریده بریده، غبار آلودو بدون دم‌برگ است که طول آن به ۵۰ تا ۶۰ سانتی‌متر  می‌رسد و به شکل دندانه‌دار است.

گل این گیاه زردرنگ است و به طور گروهى به صورت چتر مرکب در انتهاى ساقه قرار دارد. میوۀ آن دو‌فندقه و قهوه‌اى‌رنگ است. از ساقه و ریشۀ نوع خاصی از این گیاه، بر اثر تیغ‌زدن، شیرۀ شیرى‌رنگى خارج مى‌شود که در طب سنتى «حلتیت» و امروزه «انقوزه»، «آنقوزه» یا «انگوزه» نامیده مى‌شود و نام‌های دیگر آن در کتب طب سنتی «انغوزۀ هراتى»، «انگژد» و «انگژه» است. این شیره در بازار تجارت به دو نوع اشکى مرغوب و توده‌اى غیرمرغوب عرضه مى‌شود (سلطانی. ۱۳۸۳، ج ۳: ۱۵۵؛ میرحیدر، ۱۳۸۵، ج ۶: ۳۵۸ و ۳۵۹). به گفتۀ میرحیدر از گیاه‌شناسان معاصر ایران، طعم انغوزه، گَس و در بعضی گونه‌ها تلخ است و بویی شبیه بوی سیر، متعفن و خیلی تند دارد. همچنین او این گیاه را دارای انواع مختلفی دانسته است که از همۀ آن‌ها انگوزه به دست می‌آید. این انواع به صورت گونه‌هاى مستقل یا واریته‌هایى از یک گونه شناخته شده‌اند. یک گونۀ آن به نام «کَما» (کماه) شناخته می‌شود که برای علوفۀ دام است. در بعضى گونه‌ها رنگ گلِ آن سفید و رنگ میوۀ آن مایل به سفید، گرد و پهن شبیه سکه و خوش‌بو است (میرحیدر، ۱۳۸۵، ج ۶: ۳۵۹، ۳۶۰). از نظر مردم، انگوزه غیر از گیاه کمی است، چون از لحاظ شکل ظاهری متفاوت است؛ ولی با اصول طب گیاهی، آن‌ها از یک تیره محسوب می‌شوند. دانشنامۀ آریانا، این گیاه را به نام‌های «القوزه» و «هنگ» ضبط کرده است (یونس، ۱۳۹۴). احمدی از گیاه‌شناسان معاصر هزاره، نام دیگر آن را «کرم‌کش» نگاشته است؛ اما به گفتۀ گنجی از محصلان درۀ ترکمن، در مناطق مرکزی و کابل بیشتر «اینگ یا انگ» و در شمال کشور «انغوزه» گفته می‌شود (احمدی، ۱۳۹۶).

شیرۀ انگوزه، در اول بهار، هنگامی که خیلی جوان و تازه است، به دست می‌آید. جمع‌آوری آن با روش و وسایل خاصی انجام می‌شود و تقریباً شبیه جمع‌آوری شیرۀ کوکنار است. در بلخاب، برای گرفتن شیرۀ گیاه، ابتدا سر گیاه را قطع می‌کنند، طوری که ریشه‌اش در زیر زمین باقی می‌ماند. سپس روی بریدگی، سنگی گذاشته می‌شود تا گرد و خاک روی آن نریزد و آن‌گاه با تیغ یک برش از آن بر می‌دارند تا شیرۀ سفیدی از آن بیرون آید و کم کم سفت ‌شود. آن‌گاه شیره را جمع می‌کنند و به همین منوال دوباره ریشۀ گیاه را برش می‌زنند تا اینکه شیره کاملاً تمام شود. این شیره در ابتدا سفید است و بعد از مدتی تیره‌رنگ می‌شود (رهیاب، ۱۳۹۶). زکریای رازی دربارۀ روش گرفتن انگوزه گفته است که براى به دست آوردن شیرابه، ریشۀ تازۀ آن را که بیش از چهار سال نباشد، برمى‌گیرند؛ پاکیزه مى‌کنند و در پهنا و درازا چندین شکاف پدید مى‌آورند تا شیرابه سرازیر شود. سپس شیرابه‌ها را گرد مى‌آورند و در برابر هوا خشک می‌کنند (رازی، ۱۳۸۷: ۶۶۹).

در انگوزه ۴۰ تا ۶۴ در‌صد «رزین»؛ ۲۵ درصد «صمغ»؛ ۳ تا ۱۶ درصد «اسانس» و مقداری استرهاى «فرولیک اسید» و مشتقات «کومارین»، «گلوکز»، «گالاکتوز»، «ال ارابینوز»، «رامنوز» و «گلوکورونیک اسید» و برخی مواد دیگر وجود دارد. ریشۀ گیاه نیز دارای آزارزینوتانول (Asaresinotannol) و «فرولیک اسید» بوده و اسانسش هم دارای ترکیبات «سولفوره» است که بوى متعفن و شبیه به بوى سیر دارد (سلطانی، ۱۳۸۳، ج ۳: ۱۵۷؛ میرحیدر، ۱۳۸۵، ج ۶: ۳۶۰).

علی ‌خان طبیعت انگوزه را گرم و خشک با درجات مختلفی (بر اساس نوع آن) ذکر کرده و میرحیدر گفته است که بر اساس رأى حکماى طب سنتى، طبیعت انگوزه خیلى‌خیلى گرم و نسبتاً خشک است (علی‌خان، ۱۳۲۳ق: ۹۴؛ میرحیدر، ۱۳۸۵، ج ۶: ۳۶۱).

 به گفتۀ محققان معاصر افغانستان و ایران، گیاه انگوزه از جمله گیاهان بومی افغانستان، ایران، پنجاب و کشمیر است و با همین نام در بخش‌های زیادی از افغانستان محصول کاملاً شناخته‌شده‌ای است. از شمال افغانستان به ویژه بلخاب، بلخ و بغلان سالیانه چندین تن انگوزه جمع‌آوری و به کشورهای خارج از جمله هند و پاکستان صادر می‌شود. در این مناطق شیرۀ این گیاه، گران‌قیمت است و برای مردم صرفۀ اقتصادی دارد. به گفتۀ میرحیدر، این صمغ از افغانستان و ایران از طریق مغولستان به چین و سایر نواحى خاور دور صادر مى‌شود (جاوید، ۱۳۹۴: ۸۲۰؛ میرحیدر، ۱۳۸۵، ج ۶: ۳۶۱؛ سلطانی، ۱۳۸۳، ج ۳: ۱۵۵؛ رهیاب و نیازی، ۱۳۹۶).

ولسوالی بلخاب از مراکز مهم صادرات انگوزه است. در آنجا به شیرۀ گیاه «انگوزه» و به خود گیاه «رو» گفته می‌شود. در بلخاب دو نوع انگوزه وجود دارد: نوع مرغوب آن به نام «اشکی» معروف است که تمیز، بدون خاک و خاشاک است و زرد مایل به قرمز یا قهوه‌ای و با اندازه‌های نخود یا فندق یا کمی بزرگ‌تر و کوچک‌تر است که در مجاورت هوا به سرعت اکسیده شده و تیره می‌شود. نوع نامرغوب آن «توده‌ای» گفته می‌شود که با خاک و خاشاک و برگ مخلوط است (رهیاب، ۱۳۹۶). فاریاب از دیگر مراکز مهم صادراتی انگوزه است. در این ولایت مردم به شیرۀ آن «هین» می‌گویند (رهیاب و نیازی، ۱۳۹۶). گمان می‌رود «هین» مخفف شدۀ «هینگ» باشد که بنا به گفتۀ علی خان از حکمای طب سنتی قرن ۱۳، نام هندی انگوزه است (علی ‌خان، ۱۳۲۳ق: ۹۴).

در درۀ آجَر ولسوالی کَهمَرد گیاه انگوزه به‌وفور وجود دارد و بخشی از عواید ساکنان این قریه را تشکیل می‌دهد (عارف، ۱۳۹۱: ۳۱۳). در مناطق مرکزی هزاره‌جات چون بامیان و دای‌کندی به جهت نروییدن نوع مرغوب انگوزه، مردم شناخت چندانی از خواص و کارکرد درمانی و صنعتی آن ندارند و صرفاً از آن به عنوان علوفۀ دام‌ها استفاده می‌کنند. در بخش‌هایی از این مناطق، در حد اطلاعات عمومی آن را برای زخم مفید می‌دانند. در مالستان، مردم عقیده دارند که انگوزه را اگر بین فرش‌های نخی بگذارند، آن را کویه (کرم) نمی‌خورد. برخی دیگر از باشندگان غور و جاغوری، خاصیت‌های ‌کشتن کرم و انگل، ضدعفونی‌کننده، ضد نفخ، بندآوردن اسهال، ضد اسپاسم و تقویت معده و رحم را برای انگوزه بیان داشته‌اند. در این مناطق خاصیت ضد کرم و انگل آن معروف است و بدین جهت به دام و انسان، زمانی که لاغر می‌شوند و احتمال انگل داشتن‌شان می‌رود، انگوزه می‌خورانند. همچنین برای درد دندان‌ انگوزه را مانند اسپند و بنگ دیوانه دود می‌کنند (اعتمادی، نیازی، حسن‌زاده و کریمی، ۱۳۹۶).

منابع: احمدی (عطار)، مرتضی. (۱۳۹۶). «دست‌نوشته‌های گیاهان طبی». تحویل داده شده به دفتر دانشنامه. تاریخ ۲۷ حمل ۱۳۹۶؛ اعتمادی، عوض‌علی. (۱۳۹۶). مصاحبۀ اینترنتی سیداحمد هاشمی (صدر) با عوض‌علی اعتمادی. ۲۶ جدی ۱۳۹۶؛ جاوید، سید محمدعلی. (۱۳۹۴). افغانستان کنونی در شاهنامۀ فردوسی. کابل: رنگین کمان؛ حسن‌زاده، گلبخت. (۱۳۹۶). مصاحبۀ اینترنتی آمنه اخلاقی با گلبخت حسن‌زاده. ۱۴ سنبله ۱۳۹۶؛ رازى، محمد بن زکریا (۱۳۸۷). المنصوری فی الطب. ترجمه محمد ابراهیم ذاکر. تحقیق و تصحیح: حازم بکرى صدیقى. تهران: دانشگاه علوم پزشکى تهران؛ رهیاب، حسین. (۱۳۹۶). مصاحبۀ اینترنتی سید احمد هاشمی (صدر) با حسین رهیاب. ۲۵ جدی ۱۳۹۶؛ سلطانى، ابو القاسم. (۱۳۸۳). دائرةالمعارف طب سنتى (گیاهان دارویى). جلد ۳. تهران: ارجمند، دانشگاه علوم پزشکى و خدمات درمانى؛ عارف، سیدمحمدامین. (۱۳۹۱). هزاره‌جات قلب افغانستان. چاپ دوم. کابل: سعید؛ على خان، محمدصادق. (۱۳۲۳ق). مخازن التعلیم. دهلی: مطبع فاروقی؛ کریمی، فیروزه. (۱۳۹۶). مصاحبۀ اینترنتی آمنه اخلاقی با فیروزه کریمی. ۱۴ سنبله ۱۳۹۶؛ میرحیدر، حسین. (۱۳۸۵). معارف گیاهى. جلد ۶. چاپ هفتم. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامى؛ نیازی، امین. (۱۳۹۶). مصاحبۀ اینترنتی سیداحمدهاشمی (صدر) با امین نیازی. ۱۴ سنبله ۱۳۹۶؛ یونس، محمدشفیق. (۱۳۹۴). «گیاهگان افغانستان». سایت دانشنامۀ آریانا. بازیابی ۲۴ جدی ۱۳۹۶. database-aryana-encyclopaedia.blogspot.com