بادیان /Bâdyân/

گیاهی با خواص دارویی و درمانی

مؤلف: سید احمد هاشمی (صدر)

جلد اول، ویراست دوم

بادیان (رازیانه) گیاهی است با نام علمی Foeniculum Vulgare، از خانوادۀ Umbelliferae. ارتفاع آن به یک تا دو متر می‌رسد؛ برگ‌هایش بریدگی‌های عمیق شبیه برگ شوید دارد ولی عطر گیاه، ارتفاع بیشتر و ریشۀ ضخیم‌تر، آن را از شوید متمایز می‌سازد. دم‌برگ‌های آن در نزدیکی ساقه حالت غلاف پیدا می‌کند. گل‌های آذین آن، زرد و بدون طبق به‌صورت چتر گروهی در انتهای شاخۀ گل‌دهنده ظاهر می‌شود.

میوۀ آن کوچک به طول شش تا دوازده میلی‌متر و عرضش دو تا سه میلی‌متر است و طرفینِ ضخیم دارد. در کتاب‌های طب سنتی این گیاه با اسم‌های مختلفی ذکر شده است که مشهورترین آن‌ «رازیانه» (معرب آن «رازیانج») و «بادیان» است و در افغانستان با اسم دوم شناخته می‌شود (حاجی شریفی، ۱۳۸۶: ۱۷۵؛ یوسفی، بی‌تا: ۳۰، ۳۲؛ ناظم‌جهان، بی‌تا: ۴۸ و ۱۲۱). این گیاه در مناطق هزاره‌جات علاوه بر «بادیان»، به «جُوانْ بَدیو» (جوان بادیان) هم شهرت دارد (نوری، ۱۳۹۶). در برخی مناطق«جوزبورا» و «بادیان رومی» (هزاره، ۱۳۹۶) نیز گفته می‌شود. حیات‌الله یوسفی از معاصران طب سنتی افغانستان، دانه‌های نوع زرعی آن را به نام «انیسون» ذکر کرده و گفته است که سبزی‌کاران آن را به نام «گشنیز شامی» می‌فروشند (یوسفی بی‌تا: ۳۰).

این گیاه در اروپا و آسیا و از جمله در بیشتر ولایات افغانستان و مناطق مختلف هزاره‌جات یافت می‌شود. هم به‌صورت خودرو می‌روید و هم کشت می‌شود. دانه‌های خودروی آن کلان‌تر است و زرعی‌اش دانه‌های نسبتاً کوچکی دارد (حاجی شریفی، ۱۳۸۶: ۱۷۵؛ یوسفی، بی‌تا: ۳۰؛ نوری، ۱۳۹۶). به گفتۀ یکی از باشندگان جاغوری که خود تجربۀ کاشت بادیان را داشته، بوتۀ این گیاه به گونه‌ای است که اگر یک بار کاشته شود و بروید، دیگر نیاز به کاشت مجدد ندارد و سال‌های متمادی می‌توان از آن برداشت کرد. بذر بادیان را مثل بذر گندم در خاک نرمی پاشیده، هر دو روز یک بار روی آن آب می‌پاشند و تا زمانی که جوانه بزند و به اندازۀ ده تا پانزده سانتی‌متر از خاک بالا بیاید، به آب کمتری نیاز دارد (تجلیل، ۱۳۹۶).

ترکیبات کیمیاوی آن، دوازده درصد روغن ثابت، چهار الی شش درصد اسانس قابل استخراج، مقداری قند، موسیلاژ و و برخی مواد دیگر است (یوسفی،‌ بی‌تا: ۳۲).

تمام حکمای طب سنتی، بادیان را دارای طبع گرم دانسته‌اند (ابونصری هروی، ۱۳۵۶: ۱۰۳)، اما برخی نوع دشتی آن را تا سه درجه و بستانی (زراعتی) آن را تا دو درجه گرم و خشک ذکر کرده‌اند (جرجانی، ۱۳۴۵: ۵۹۹). حکیم‌ مؤمن، بادیان بستانی را در درجۀ اول گرم و در درجۀ آخر خشک دانسته و تخمش را گرم‌تر از برگ آن ذکر کرده است (حکیم مؤمن، ۱۳۹۰، ج ۱: ۴۲۳). مردم هزاره‌جات هم عقیده دارند که این گیاه طبع گرم دارد و از همین روی برای افراد سردمزاج مناسب است (نوری: ۱۳۹۶ ش). یوسفی با استناد به بقراط حکیم، تخم آن را گرم‌تر از برگ آن و بیخش را قوی‌تر از تمام بته و دانۀ آن دانسته است (یوسفی، بی‌تا: ۳۱).

  یکی از مصرف‌کنندگان بادیان ساکن در کابل، طرز استفاده از بادیان را چنین بیان کرده  است که مقداری (به هر نسبتی که باشد)، بادیان را به سه قسمت تقسیم می‌کنند. یک قسمت را بدون شستن، خشک کرده و می‌سایند؛ قسمت دوم را شسته، سپس خشک کرده و می‌سایند؛ قسمت سوم را با حرارت آتش تفت داده و می‌کوبند و در نهایت به‌میزان یک سوم کل بادیان، نبات ر ا سابیده و آن را با مجموع سه قسمت بادیان مخلوط می‌کنند و در شیشه‌ای می‌ریزند و بعد از هر وعدۀ غذایی، یک قاشق مربا خوری از آن را میل می‌کنند (ناطقی، ۱۳۹۶).

به گفتۀ محمدجلیل تجلیل یکی دیگر از باشندگان جاغوری، مردم بادیان را، هم به شکل تازه و هم به شکل خشک‌شده استفاده می‌کنند که البته خشک‌شدۀ آن را مثل چای دم کرده و می‌نوشند. به گفتۀ او، در میان این مردم دانۀ بادیان بیشتر از برگ و ساقۀ آن مصرف دارویی دارد (تجلیل، ۱۳۹۶).

منابع: ابو نصری هروی، قاسم بن یوسف. (۱۳۵۶). ارشادالزراعة. چاپ دوم. تهران: امیرکبیر؛ تجلیل، محمدجلیل. (۱۳۹۶). مصاحبۀ اینترنتی سید احمد هاشمی صدر با محمدجلیل تجلیل. ۲۶ قوس۱۳۹۶؛ جرجانی، اسماعیل بن حسن. (۱۳۴۵). الأغراض‌الطبیة و المباحث‌العلائیة. تهران: بنیاد فرهنگ ایران؛ حاجی شریفی، احمد. (۱۳۸۶). اسرار گیاهان دارویی. چاپ چهارم. تهران: حافظ نوین؛ حکیم مؤمن، سید محمد مؤمن. (۱۳۹۰). تحفة‌المؤمنین. جلد ۱. قم: نور وحی؛ ناطقی، فاطمه. (۱۳۹۶). مصاحبۀ اینترنتی سید احمد هاشمی صدر با فاطمه ناطقی. ۲۶ قوس ۱۳۹۶؛ ناظم جهان، محمد اعظم. (بی‌تا). اسماءاالادویة. تهران: دانشگاه علوم پزشکی ایران؛ نوری، نصرت اللّه. (۱۳۹۶). مصاحبۀ اینترنتی سید احمد هاشمی صدر با نصراللّه نوری. ۲۵ قوس ۱۳۹۶؛ هزاره، حبیبه. (۱۳۹۶). مصاحبۀ اینترنتی سید احمد هاشمی صدر با حبیبه هزاره. ۲۶ قوس ۱۳۹۶؛ یوسفی، حیات‌الله. (بی‌تا). طلای خودرو یا نباتات طبی افغانستان. بی‌جا: انتشارات عبداللّه یوسفی.