آجر /Âjar/
دره‌ای در ولسوالی کَهمَرد ولایت بامیان
محمداسلم جوادی و محسن شریفی
جلد اول، ویراست دوم
درۀ آجر در ولسوالی کَهمَرد ولایت بامیان موقعیت دارد. این دره در ۷۰ کیلومتری شمال غرب بامیان واقع شده و یکی از مناطق سرسبز و اکوتوریستی است (عظیمی، ۱۳۹۱: ۲۵۹). بر اساس آمارهای سال ۱۳۹۵ ش ولایت بامیان، در حدود ۲۴۵ خانواده در این دره سکونت دارند (نوید، ۱۳۹۶).
قریه‌های عمدۀ دیگر کهمرد به جز درۀ آجر عبارت‌اند از دوآب میخ زرین، دشت سَفید، دَربَند (که سادات‌نشین است)، مدر، دوشاخ، بَنَق، روی‌سنگ و لورنج. اهالی این قریه‌ها اکثراً تاجیک‌ها هستند، ولی سادات، هزاره‌ها و چند خانواده از اقوام پشتون هم در این قریه‌ها سکونت دارند. سادات و هزاره‌های کهمرد پیرو مذهب شیعه هستند. تاجیک‌ها، پشتون‌ها و عدۀ کثیری از هزاره‌های تاتار پیرو مذهب حنفی هستند (عارف، ۱۳۹۱: ۳۱۱). همچنین در زمان ظاهر شاه در این دره تعدادی از قزلباشان که از تبار افشاریان بامیان هستند به عنوان دهقان ساکن شدند و قریۀ دهقان‌قلعه را تشکیل دادند. اینان همه با هم فامیل نزدیک‌اند و در اصل قزلباش هستند، هرچند تاجیکان به آن‌ها هزاره می‌گویند و برخی‌شان چهرۀ هزارگی دارند (مالستانی، ۱۳۹۹).
این دره یکی از دره‌های خوش‌آب‌وهوای ولایت بامیان و ولسوالی کهمرد است. دریای کهمرد از منطقۀ چهل‌تن واقع در غرب درۀ آجر سرچشمه می‌گیرد و بر اساس روایت محمدامین عارف «درحدود ۲۰ آسیاب آب از یک غار به شدت تمام» بیرون می‌آید و رودخانۀ بزرگی را تشکیل می‌دهد که به قول مردم حتی گاو و اسب نر نمی‌توانند از آن عبور کنند (عارف، ۱۳۹۱: ۳۱۲). این آب به دریاچۀ چهل‌تن می‌ریزد و منظرۀ بدیعی را به وجود می‌آورد. معروف است که دریاچه بر اثر زلزلۀ شدیدی در سال ۱۳۳۸ ش ایجاد شده است (عظیمی، ۱۳۹۱: ۲۶۰). مردم در آغاز بهار به سرچشمۀ این آب می‌روند و در آنجا نذر و نیاز می‌کنند (عارف، ۱۳۹۱: ۳۱۲).
مناظر زیبا همچون آبشار، درختان زیاد و مزارع سرسبز درۀ آجر، باعث شد که در سال ۱۲۸۰ ش به عنوان شکارگاه شاهی امیر حبیب‌الله خان انتخاب شود. در زمان ظاهر شاه دره را یکی از بزرگان محلی به پادشاه معرفی کرد و ظاهر شاه با دیدن منظره‌های زیبا و طبیعی این دره، آن را به عنوان منطقۀ حفاظت‌شده و شکارگاه خانوادۀ سلطنتی اعلام کرد (دوستی، ۱۳۹۲).
ساکنان آن به زراعت و مال‌داری مشغول‌اند و برنج، گندم و جواری از محصولات مهم زراعتی آنجاست. چارمغز، توت، زردآلو، شفتالو، سیب، انگور، ناک، آلوچه و بادام نیز میوه‌های تر و خشک آن هستند. درختان بید و چنار درختان بی‌میوه این دره است. در درۀ آجر، گیاه اَنْگُوَزه/اَنغُوزَه به وفور وجود دارد و فروش شیرۀ انگوزه که در فصل بهار جمع‌آوری می‌شود، بخشی از عواید ساکنان این قریه را تشکیل می‌دهد (عارف، ۱۳۹۱: ۳۱۳). در بالای درۀ آجر درختان کوهی ازجمله درخت ارچه وجود دارد که از خانواده سرو و کاج است (مالستانی، ۱۳۹۹).
آجر از نظر تنوع حیوانات وحشی، مخصوصاً آهو، مقام اول را در افغانستان دارد. از جمله حیوانات موجود در این ساحه این‌هایند: پلنگ، پلنگ برفی، شغال، گرگ (عظیمی، ۱۳۹۱: ۲۶۰)، غژگاو، شغور، دلده خپک، موش‌های وحشی، خرگوش‌های صحرایی، تبرغو، روباه، گرگ، گربه (پیشی)، خرس، سیاگوشک و آهو. دو نوع آهو در این منطقه وجود دارد: یکی آهوی مغولی و دیگری آهوی سرخ (جعفری، ۱۳۹۴). تا دورۀ ظاهرشاه که این ساحات تحت مراقبت جدی بود، آهوهای این منطقه به ۲۰ هزار می‌رسید؛ ولی بر اثر جنگ‌های پی‌درپی، عدم حفاظت از طرف دولت و شکار مردم منطقه، تعداد آهوهای این دره به ۵۰ تا ۱۵۰ کاهش یافته است. اگر دولت و مسئولان در این باره توجه جدی نکنند خطر نابودی این حیوان حتمی است (همان).
در این دره پرنده‌های متنوعی چون باز، باشه، لاشخور، شاهین، عقاب، غاز، بلبل، بودِنَه، قُمری، پوپو، کَوْکِ دری و زری، کفتر، زاغ، شیشی کوجران، اَلَه پَر، سیابال، لک‌لک، مرغابی و… موجود است (همان). در آب‌های این دره نوع مخصوصی از ماهی به نام ماهی خال‌دار وجود دارد که تنها در درۀ آجر و دریای کهمرد یافت می‌شود (حیدری، ۱۳۹۱، ج ۳: ۲۷). همچنین شیرماهی نیز در آن وجود دارد. از این روی درۀ آجر محیطی مناسب برای تفریح و ماهیگیری است (عظیمی، ۱۳۹۱: ۲۶۰).
منابع: جعفری، حسین. (۱۳۹۴). «ایکوتوریسم در درۀ آجر ولایت بامیان». پایان‌نامۀ کارشناسی رشته توریزم، دانشگاه بامیان؛ حیدری. گلشاد. (۱۳۹۱). بررسی تحولات سیاسی و اجتماعی بامیان در دو سدۀ اخیر. جلد ۳. کابل: مرکز فرهنگی و اجتماعی سلام؛ دوستی، محمد عبدالعظیم. (۱۳۹۲). «شکارگاه شاهان؛ مناطق حفاظت‌شدۀ افغانستان». سایت بی‌بی‌سی فارسی. بازیابی ۱۵ عقرب ۱۳۹۲. www.bbc.com؛ عارف. محمدامین. (۱۳۹۱). هزاره‌جات قلب افغانستان. چاپ دوم. کابل: سعید؛ عظیمی. محمد عظیم. (۱۳۹۱). جغرافیای ولایت بامیان. کابل: الهدی؛ مالستانی، حسن. (۱۳۹۹). «یادداشت حسن مالستانی بر مدخل درۀ آجر». ارسال‌شده به دفتر دانشنامه. ۱۵ حمل ۱۳۹۹.
