ادیب خاوری (۱۲۵۶ تا ۱۳۴۵ ش)
شاعر، عارف و طبیب
مؤلف: حسین رهیاب (بلخی)
جلد اول، ویراست دوم
حسن ادیب خاوری فرزند ابراهیم چاووش در مشهد متولد شد. پدر او از قافله‌داران معروف مشهد بود که هرساله کاروان‌هایی را برای زیارت مکه و عتبات (مدفن پیشوایان شیعه در شهرهای عراق) تدارک می‌دید (خاوری خراسانی، ۱۳۹۳: ۱۷). خاوری درس‌های مقدمات علوم دینی را در کودکی و نوجوانی در مشهد آموخت. در جوانی غالباً پدرش را در ادارۀ قافله‌ها همراهی می‌کرد (همان: ۱۹).
او در مشهد تحصیل کرده و در برخی از علوم و فنون چون طب، کیمیا (شیمی)، جَفر (از علوم خفیه که هدف آن کشف مجهولات از طریق حروف و اسماست)، بیان و بدیع به مقام استادی رسید (وحیدیان کامیار، عظیمی، ۱۳۹۳: ۲۹۶). او به دو زبان فارسی و عربی شعر می‌سرود (خاوری خراسانی، ۱۳۹۳: ۱۹). ادیب خاوری علاوه بر فلسفه و حکمت، علوم پزشکی و کیمیا (شیمی)، نجوم و هیئت را نزد استادان زمان خود فراگرفته بود. او در خانۀ خود مطبی داشت که در آن بیماران را معاینه می‌کرد و داروهای لازم را که بیشتر منشأ گیاهی داشت، غالباً خود تهیه کرده و به مریضان تجویز می‌کرد (همان: ۱۹). از میان‌سالی منزل او محل تردد و شعر‌خوانی‌شاعران و ادیبان خراسانی بود.
ادیب خاوری بر اثر مطالعه، آگاهی و ارتباطات زیاد با اهل عرفان، از شریعت به طریقت راه یافته بود و از مشایخ دراویش صفیعلی‌شاهی به شمار می‌آمد (همان: ۲۰ و ۲۱). او ارادت و اعتقاد زیادی به عطار نیشابوری داشت و اکثر اشعار الهی‌نامه و منطق‌الطیر را حفظ بود. گفته شده که او در طول عمر خود هفتاد مرتبه برای زیارت قبر عطار پیاده از مشهد به نیشابور رفته است (وحیدیان کامیار و عظیمی: ۲۹۶). او بیماری صرع را درمان می‌کرد. او تألیفاتی داشته است از جمله آثار او انوارالیقین در علم جفر، خلاصة‌الاعداد و الواح در علم اعداد و منطق‌الاسرار در علم رمل بوده که هیچ‌کدام چاپ نشده است (همان: ۲۹۶). از ذوالریاستین (مونس شیرازی) قطب سلسلۀ نعمت‌اللهی نقل شده است که در ایران یک نفر جفر جامع دارد و آن هم ادیب خاوری خراسانی است (همان، ۲۹۶). او دیوان اشعار خود را تدوین کرده و بهارالمعارف نامیده است، ولی اطلاعی از سرنوشت این دیوان در دست نیست (همان: ۲۹۷). در کتاب صد سال شعر خراسان فقط دو غزل کوتاه از او آمده است (گلشن آزادی، ۱۳۷۳: ۱۱۵). حجت هاشمی (از استادان مشهور ادبیات عرب حوزۀ علمیۀ مشهد) که از شاگردان ادیب خاوری بوده است (یزدانی، ۱۳۹۰، ج ۲: ۶۲۴) در یکی از آثار خود نوشته است: «شیخ حسن معروف به ادیب خاوری دارای قریحۀ شعری، استعداد غریب و حافظۀ عجیب و سخت هشیار و زیرک، خوش‌مشرب، شیرین‌بیان، بذله‌گو و خنده‌رو بود. در رمل، اعداد، جفر، و طلسمات، ادویه‌سازی و کیمیا‌گری ید طولایی داشت. اشعار و تألیفات عدیده‌ای از او به جای مانده و به جز یک رساله به نام ۱۱۰ پند بقیۀ آثارش به چاپ نرسیده است» (حجت هاشمی، ۱۳۶۸: ۱۰۴ و ۱۱۴). او در طول عمر خود سه مرتبه ازدواج کرده و حاصل آن‌ها هشت پسر و هشت دختر بوده است (ادیب خاوری، ۱۳۹۳: ۲۱و ۲۲). به نوشته برخی او بعد از حدود ۱۳۰ سال زندگی، (وحیدیان کامیار؛ عظیمی، ۱۳۹۳: ۲۹۶ و ۲۹۷). در سال ۱۳۴۵ ش / ۱۹۶۶ م. در مشهد فوت کرد و در باغ رضوان به خاک سپرده شد (ادیب خاوری، ۱۳۹۳: ۲۲).
منابع: ادیب خاوری، ایراندخت. (۱۳۹۳). سه نسل شعر خراسان. تهران: بهجت؛ حجت هاشمی خراسانی، علی. (۱۳۶۸). مرآت‌الحجه. مشهد: بی‌نا؛ گلشن آزادی، علی‌اکبر. (۱۳۷۳). صد سال شعر خراسان. مشهد: مرکز آفرینش‌های ادبی آستان قدس رضوی؛ وحیدیان کامیار، تقی و عظیمی. محمد. (۱۳۹۳). تذکرۀ شاعران مشهد. مشهد: پیام طوس؛ یزدانی، حسین‌علی (حاج کاظم). (۱۳۹۰). پژوهشی در تاریخ هزاره‌ها. جلد ۱ و ۲ در یک مجلد. چاپ چهارم. تهران: عرفان.
