اسپیچ (۲) /Espiĉ/
قریه‌ای در ولسوالی کوهستانات ولایت سرپل
مؤلف: حسین رهیاب (بلخی)
جلد اول، ویراست دوم
اسپیچ یکی از قریه‌های منطقۀ اِسمیدان ولسوالی کوهستانات ولایت سرپل است. اسپیچ در شمال شرق اسمیدان و در سمت قریۀ پیغولۀ بلخاب قرار دارد. پیغوله از طریق بند «رُواَو» و «سرخ‌اَو» به اسپیچ وصل می‌شود. اسپیچ در غرب کوه‌های آغیل‌سنگ و سیانیلا و قریۀ آبجور و تیخوج بلخاب، در شرق قریۀ شنیه اسمیدان، در شمال کوه‌های جُووک و جنوب ایلاق ملایان، بند دُلدُل و کوه‌های کورجُر قرار دارد. این قریه از چهار بخش قلعۀ بالا، قلعۀ پایین (قلعۀ شیو یا غلام‌حسن بیگ)، زِیگُولَگ و زِیگُوجی تشکیل شده است (مرادی، ۱۳۹۷؛ حیدری، ۱۳۹۷؛ مظفری، ۱۳۹۷).
اسپیچ حدود ۴۰۰ خانوار جمعیت دارد. تقریباً همه ساکنان آن از قوم هزاره مِنگَگ هستند. فقط سه خانوار سادات در قریه زندگی می‌کنند.
زراعت بخش عمده‌ای از نیازهای مردم را فراهم می‌کند. مردم این منطقه دارای زمین‌های آبی و للمی هستند. گندم، جو، جواری، کچالو، کولول، لوبیا، زردک، کدو، خربوزه، عدس و… محصولات زراعی منطقه است. مال‌داری هم در اسپیچ اهمیت زیادی دارد. گله در اسپیچ شامل گوسفند است و نگهداری گاو، گوساله و بز در آن رواج ندارد. در گذشته درختان این مناطق بیشتر عَرعَر و سپیدار بود که چوب آن‌ها ارزش اقتصادی داشت و خصوصاً برای خانه‌سازی به کار می‌رفت. در دهۀ هفتاد و هشتاد شمسی، مردم تلاش کردند با کاشت انواع درخت میوه، از منافع باغ‌داری بهره ببرند. در اسپیچ درختان سیب، زردآلو، بادام، شفتالو، چهار مغز، سنجد، انگور و… وجود دارد. بخش عمده‌ای از محصولات باغی آن در منطقه مصرف می‌شود. در گذشته بسیاری از فنون و صنایع دستی از جمله نمدمالی، گلیم‌بافی، گلدوزی، بافت برخی از لوازم و وسایل خانگی چون خورجین، دسترخوان و بافت انواع لباس در این قریه رایج بود، اما در سال‌های اخیر بیشتر آن‌ها از رواج افتاده است (همان).
یک باب مکتب دخترانه به نام نسوان بی‌بی خدیجه در محلۀ زیگولک است. متعلمان دختر اسپیچ و قریه‌های اطراف به این مکتب می‌روند. متعلمان پسر قریه‌های اسپیچ و شنیه به لیسۀ آزادی در دهانۀ دیگک می‌روند. اسپیچ یک مسجد جامع و یک منبر عمومی دارد. برق قریه از طریق دستگاه سُولَر و برق‌های آبی محلی تأمین می‌شود. آب و هوای قریه در زمستان سرد و برفگیر است. اسپیچ آب فراوانی دارد، چشمه‌های مغزار از ایلاق مغزار و از دامنه کوه‌های قریه به سوی قریه جاری می‌شوند و سپس قریۀ قیراق را آبیاری کرده و در نهایت رود اسمیدان را تشکیل داده و به رود بند امیر (بلخاب) ملحق می‌شود. اسپیچ از طریق راه خامه به مناطق اطراف وصل می‌شود. سرک‌های این منطقه کوهستانی و بیشتر از کنار رود و دره است. این سرک‌ها در زمستان به دلیل بارش برف و در بهار به دلیل بارش باران و سیل مداوم، بند می‌آید (همان).
ایلاق بندمغزار در شرق قریه و غرب تیخوج طبیعت زیبایی دارد. بند جوک در جنوب اسپیچ و شمال قیراق، ایلاق ملایان و ایلاق آغیل‌سنگ از دیگر مناظر مهم اسپیچ است. بیشتر زمین‌های للمی و آبی قریه در این ایلاق‌ها قرار دارد (همان).
در قبرستان بسیار قدیمی قریه، سید «شاخ‌دیار کربلایی» از چهره‌های متنفذ گذشته مدفون است (همان). مردم قریه اسپیچ در تحولات اخیر نقش داشته‌اند. برای نمونه علی‌مراد کربلایی چندین مرحله در مقابل تیمورشاه (خان قدرتمند کوهستانات در زمان ظاهر شاه) جنگیده و در نهایت به منطقۀ بلخاب مهاجر شده است. در دوران حکومت جمهوری دموکراتیک افغانستان نیز همزمان با خیزش مردم بلخاب، مردم کمیتۀ ترپچ را ایجاد کردند و در ادارۀ منطقه سهم گرفتند. در دورۀ تسلط احزاب مخالف دولت، تنش‌هایی در منطقه پدید آمد که تا هنوز آثار آن ادامه دارد. (ابراهیم‌زاده، ۱۳۹۷، حسینی بلخابی، ۱۳۹۷، سروری، ۱۳۹۷). برخی از موی‌سفیدان قدیمی اسپیچ عبارت‌اند از علی‌مراد کربلایی، علی‌احمد معروف به حاج صالحین، غلام‌حسین اختری، محمدمراد معروف به نماینده، ابراهیم بای، رحمت‌الله بای، حسین وکیل، غلام‌حسن بیک، حاج محمدی، عظیم بای، روزی بای، چمن خان، حاج محمدعلی معروف به حاج قریه‌دار و حاج غلام‌حسین مرادی. موی‌سفیدان فعلی قریه عبارت‌اند از گل‌احمد کربلایی، حاج محمدعلی معروف به حاج ارباب، استاد فاضل، محمدعیسی صداقت، استا ابراهیم، جمعه‌علی بای، سرور بای، سخی امامی، حبیب‌الله فکوری، حاج ناظر، احمد حیدری و محمدرضا کربلایی (مرادی، ۱۳۹۷؛ مظفری، ۱۳۹۷).
منابع: ابراهیم‌زاده. محمداسماعیل. (۱۳۹۷). مصاحبۀ اینترنتی حسین رهیاب با محمداسماعیل ابراهیم‌زاده. خزان ۱۳۹۷؛ حسینی بلخابی، سید غلام‌حسین. (۱۳۹۷). مصاحبۀ اینترنتی حسین رهیاب با غلام‌حسین حسینی بلخابی. ۱۷ دی ۱۳۹۷؛ حیدری، محمد. (۱۳۹۷). مصاحبۀ اینترنتی حسین رهیاب با محمد حیدری. ۲۲ میزان ۱۳۹۷؛ سروری، محمدعزیز. (۱۳۹۷). مصاحبۀ اینترنتی حسین رهیاب با محمدعزیز سروری. تابستان ۱۳۹۷؛ مرادی، عبدالله. (۱۳۹۷). مصاحبۀ اینترنتی حسین رهیاب با عبدالله مرادی. تابستان ۱۳۹۷؛ مظفری، محمدحسین. (۱۳۹۷). مصاحبۀ اینترنتی حسین رهیاب با محمدحسین مظفری تابستان ۱۳۹۷.
